Allah'a Pulsuz Mektup

Ara tatilinde Liyâ her gün öğretmeninin söylediklerini düşünüyordu. Ama Allah'a mektup nasıl gönderebilirdi ki ? 

" Beyaz bir kağıt, mürekkepli bir kalem, yapışkanlı bir zarf ve de pul.." 

dedi kendi kendine. Öğretmenim mektup yazmak için bunlar gerekir demişti...

Hemen koşup evde ki çekmeceleri karıştırdı.

Abisinin proje ödevi için aldığı kalemlerden özenle bir tane seçti. 

Kırmızı kalemle yazamayız demişti öğretmeni.

 Annesinin yanına koştu ve ;

" Annecim, mektup yazacağım eğer bana yardım edersen senin için de bir tane gönderebilirim " dedi. 

Yüzüne bir gülümseme doğdu annesinin. Kime yazacağını biliyordu...

Liyâ, Allah'a mektup yazmak istiyordu. Dünya üzerinde ki diğer çocuklar için güzel bir mektup yazarsa eğer ; onların da evi, lezzetli yiyecekleri ve oyuncakları olabilirdi...

Çünkü bir keresinde babası ona, büyük devletler bile bazen birbirine mektup yazarlar demişti. En büyük devlet kim baba? " Allah'tan büyük devlet yok kızım, o çok adaletlidir." demişti. 

Liyâ da böylece Allah'a bir mektup yazmaya karar verdi. O gece rüyasında kocaman bir deniz gördü, masmavi bir mürekkep gibiydi. Denizler mürekkep olsaydı tükenmeyen bir mektup yazılabilirdi diye düşündü. Sonra bir kuş kondu baş ucuna.

- Sen de kimsin ? 

Hüma, hüma, hüma...

- Sen bir papağan mısın?

Hüma, hüma...

- Mektubumu Allah'a uçurabilir misin ?

Hüma kuşuyum ben, en yükseklere bile uçabilirim.

Liyâ' nın gözleri doldu sevinçten.

- En yükseğe de mi ?

Sonra avucuna kondu Hüma kuşu.

" Şimdi eğil ve ne istiyorsan fısılda avuç içine."

- Senin uçman gerekiyor Hüma, buraya konmamalısın dedi dudağını bükerek.

Liyâ annesinin sesiyle uyanmıştı. 

Tabi ya dedi, öğretmenimiz pulsuz bir mektup gönderilmez demişti. Hemen boya kalemleri ile rüyasında gördüğü Hüma kuşunu çizdiği bir pul yaptı. İşte şimdi istediğim yere gönderebilirim diye kalemi aldı eline.

Sevgili güzel Allah'ım,

Sana bu mektubu yazabilmek için çok çalıştım. Bu mektubu sana yazmam için yardım eden öğretmenimi, annemi ve Hüma kuşunu çok sever misin ? Bir de benim gibi sana mektup yazmak isteyen bir sürü çocuğa nasıl yardım edeceğimi bana öğretir misin ? Ben seninle konuşabildiğim için çok mutluyum Allah'ım. Mektubuma cevabını heyecanla bekliyorum. 

Liyâ sabırsızlıkla mektubu katladı ve zarfa koydu. Elleriyle yaptığı pulu da yapıştırmıştı üstelik. O gece heyecanla mektubunu yastığının altına koydu ve sabahı bekledi. 

Liyâ bu kez yine Hüma kuşunu gördü.

- Artık her şey hazır Hüma kuşu. Bir pulum bile var artık. Onu alıp çook yükseğe uçurabilirsin. 

Avuçlarının içine kondu tekrar.

" Hadi mektubuna yazdıklarını buraya fısılda."

Liyâ eğildi, harfi harfine tekrarladı yazdıklarını.

-Mektubum gitti mi ?

"Bunu yaparak ne zaman istersen O'na mektup gönderebilirsin."

- Pulsuz mu ?

" Evet, Allah'a Pulsuz Mektup." 

Liyâ uyandığında avuçlarının içinde yazdığı mektup vardı. Ve tıpkı Hüma kuşunun dediği gibi yaptı. Avuçlarını açıp konuştu, konuştu... Denizler kadar mürekkebim var artık dedi. Hiç bitmeyen bir mektup yazabildiği için çok mutluydu. 

Liyâ tatil dönüşü öğretmenine başından geçenleri ve gördüğü rüyaları anlattı. 

Öğretmen, Liyâ gibi Allah'a Pulsuz Mektup göndermek isteyen bütün çocuklar için güzel bir haber verdi.

Herkes en sevdiği bir oyuncağı ve tatilde biriktirdikleri harçlıkları başka çocuklara gönderebilecekti... Allah'a Pulsuz Mektup yazan kocaman kolilerde hem oyuncaklarını hem de duâlarını gönderdiler.

Liyâ bir kez daha avucunu açıp ; " Allah'ım, mektubuma cevabın için çok teşekkür ederim." diye fısıldadı.

"Varlık iken bir hiç'liğe çevrilmek.."

' Namevcud ' dedim kendime,

ruhuma hiçliği fısıldadığımdan ebed..

Reddettiğimde kainatın

içime sancı gibi saplanışını..

Bir çınar gibi doğurdum içimden

sonsuz aşk'ını..

Ben suyun zerresinde,

Atomun kalbinde,

Bir yaprağın nefesinde

Seni aradım Rabbim..

Sana duâ diye soludum oksijeni

Ve sende verdim son nefesi..

Varoluşumda ki her delili,

Sende yok olmaya muhtaçlığıma yordum,

Tohum nasıl düşerse toprağın bağrına,

Toprağın ile yoğruldum,

Ve güneş nasıl sarılırsa bulutun sırtına,

Nefsimin karanlığından 

Senin aydınlığına sığındım..

Sende yok olmak için çırpınan bu kâinata

Göğsüme açtığın, 

sana doğru o pencereden baktım..

Kuyuda ki Yûsufu anladım,

Eyûbun sabrıyla tutuştum

Yakubun hasretiyle yandım,

Kehfin şuuru ile uyandım..

Mekke'de ki

kuru bir hurma dalı gibi

Huzuruna dayandım.

Yükü dünya olan devenin,

Susuzluğuyla kavruldum..

Mecnunun çölünde Leylâmı buldum.

..

Ekber Şah' ın Kişiliği Ve Devlet Adamlığı

 

   Ekber, baba tarafından Timur'un yedinci torunu idi. Çünkü Ekber, Hümayun' un o da sırası ile Ömer Şeyh'in o da Ebu Said' in o da S. Mehmed'in o da Miran Şah' ın o da Timur Gürkan' ın oğludur. Ekber' in menşeisi; Babür büyük atası yolundan Cengiz Han'ın torunudur. Babür tarafından bizzat bu durum tesbit edilmiştir.

Yani Ekber, Timur'un yedinci Babür' ün de birinci torunudur. Ekber, babası Hümayun yaşarken onun döneminde daha bir çocuk olmasına rağmen, mirasını elinden kaptırmamak için dövüşmek zorunda kalmış, daha sonra saltanatını genişletmek için fetihlere katılmış ve hududunu çevreleyen tüm memleketleri ülkesine katarak sonunda imparatorluğu denizden denize uzanmıştır.

  Ekber, Dekan adı verilen yerden tüm Hindistan' ın hakimi olmuştur. Ekber yalnızca bir fâtih değildi, büyük bir idare adamı da değildi çünkü fütühatını benimseyen ve fatihliğini benimseyen bir şahsiyetti. Onun bir hükümdar sıfatı ile kazandığı muvaffakiyet çok daha büyüktür. Çünkü bir birinden farklı ırk, din ve bir birinden ayrı memleketlerden ahenkli bir bütün oluşturmaya muvaffak olmuş ve bunu kurduğu sağlam teşkilat ile sağlamlaştırmayı başarmıştır.

Ekber, teşkilatçılık bakımından da tam bir dehâydı. Kendisi Hindistanlı değildir Hindistan' ın yabancısıydı belki fakat fethettiği Hindistan'ı benimsemiştir.

Ekber' in şahsiyetine gelince, Ekber hakkında en belirgin kaynaklardan biri onun en yakın dostlarından biri olan Ebul Fadl' ın Ekbernamesidir. Ekber in fiziksel özelliklerine baktığımızda, burada onun; biçimli fakat irice, orta boylu fakat geniş omuzl, derli toplu, olgun, buğday tenli bir adamdır. Gözleri gömükçe, kirpikleri uzundu. Bıyıklı idi fakat sakalsızdır. Sesi yüksek ve dolgun, güldüğü zaman tüm yüzü gülerdi. Hareketleri süratli, gençliğini at sırtında geçirmiş, bacakları biraz eğridir. Başı sağ omzuna doğru yatık, burnu kartal gagası gibi, simâsına hakim değildir. Düz ve küçük burun delikleri, geniş ve sol burun deliğinde bir ben görülürdü. Genel manzarası çirkin değildir. 

Mizacı asabi idi, bunun farkında olduğundan idâm hükmü verdiği zaman, bu hükmün iki defa tasdik edilmeden icra olunmamasını emretmişti. Hiddeti korkunçtu fakat kolay yatışırdı. Meraklı bir kişilikti ve her şeyin iç yüzünü öğrenmek isterdi. Derin duygulu, derin düşünceli biriydi. Din, felsefe alanlarında çalışmaları mevcuddur. Uzaktan yakından tanıştığı her din ile temas etmiş, her dinin zevkini tatmaya çalışmış, kâh kıbleye dönüp namaz kılmış kâh ateşler yaktırarak güneşe tapmış kâh dünyada el çekmeyi tavsiye edenlerin yolunu tutmuş kâh musevilerin hahamları ile düşüp kalkmıştır. Fakat hiçbir zaman bir fâtih olduğunu ve imparatorluk kurduğunu unutmamış, düşmanlıklar kazandığı halde zerre kadar sarsılmamış ve sonunda imparatorluğunun bütün elemanlarını kaynaştırmak, tebaasını ayıran vicdan ve itikat ithilaflarını ortadan kaldırarak hepsinden içi ve dışı birleşik bir bütün vücuda getirmek kaygısı ile yeni bir Din tasarlamış ve bunu yaymak için çalışmıştır.

Bütün bu işleri yapmış ve başarmıştır, bu adam ümmidir. Gövdesini durmadan çalıştırdığı gibi kafasını da durmadan çalıştırıyordu. Felsefi meselelerden haz duyduğu halde ümmi bir adamdır. Okuma yazma bilmezdi. Ekber her duyduğunu aklında tutuyor, zamanı geldiğinde öğrendiklerini yerinde kullanıyordu. Kitaplar kendisine okunur kendisi de dinlerdi. Dinlediği kitapların her şeyini aklında tutardı. Hafızası da enerjisi gibi harikaydı. Ekber in sarayında ki ressamlar, nakkaşlar Ve mimarlar resim yapmayı da öğrenen imparatorun nezaretinde çalışıyorlardı. İmparatorun kendisi bir musiki ustasıydı. Aynı zamanda bir çok el işlerinde hünerli bir sanatkârdı. Hint imparatorunun sarayında bulunan, (Ekber'in) vukubulan münasebetler ve münakaşalar Avrupa'da ki eşlerinden kat ve kat üstündür.

Ekber, Hindistan' ın bir volkan gibi alev döken güneşinden korunmak için kırmızı taştan yapılma sarayının verendasında oturur ve kendisini görmek isteyenleri birer birer kabul ederdi. Ekber, dizlerine kadar uzanan bir setre giyer, başında saçlarını örten bir sarık, boynunda kalın birinci dizisi sarkardı. Büyüklere büyük ve eğilmeyen bir adamdı. Pilav ve tatlı en belli başlı gıdasıydı.

İktisadî, dinî ve sosyal reformlarına gelince ; Ekber, her şeyden önce dinin cemiyet hayatında ki değerini anlıyor ve onun birleştirici, kaynaştırıcı olduğuna inanıyordu. Ekber, kendini Hindistan'a vermiş, Hindistan'ı benimsemişt. Hindistan' ın en büyük derdi ise türlü türlü dinler yüzünden bir birlik kuramamasıydı. Ekber'in tüm derdi ise benimsemiş olduğu Hindistan'da bu birliği kurmak ve Hindistan'ı ezeli bir dertten kurtarmaktı. Onun için de Ekber, yeni bir din vücuda getirerek bütün tebaasını birleştirmek istedi. Ekber' ın tüm derdi Hindistan'ı zaptetmek ve ondan bir birlik kurmaktı. Ekber'in karşılaştığı en büyük engel din ayrılığı idi ve bu engeli aşmak icap ediyordu. Ekber, tanıdığı tüm dinler ile temas etmişti. Bunların her birinde iyilik vardı. Acaba tüm bu iyilikleri birleştirip kaynaştırarak bir din yaratmak ve bu dini herkese kabul ettirmek mümkün müydü ? 

Ebu- l Fadl' ın babası Şeyh Mübarek, Ekber'in kafasına bir tohum atmış, Ekber'e tebaasının dini rehberi olmasını söylemiş ve bu tohum onun kafasında filizlenmişti. Ekber, devletini teşkil eden muhtelif unsurları birleştirmeyi temel alan bir itikad icad etmek istedi. Her şeyden önce birleştirici bir nokta vardı. O da Allah' dı. Allah vardı ve bütün dinleri ve mezhepleri bu esas etrafında birleştirmek mümkündü. Çünkü dinler ve mezhepler içinde Allah' ı inkar eden yoktu. Ekber, Allah' ın varlığına inanıyor ve bunun bütün dinler ve mezheplerce kabul olunacağına inanıyordu.

Ekber'in ikinci düşüncesi çok koftu, o da suydu. Kendini yer yüzünde Allah'ın biricik mümessili saymak istiyordu. Böylelikle manevî kuvveti ile yeryüzünde tek bir şahıs etrafında toplamak istiyordu. Ekber'in ilahi dinine göre kendisi Allah'ın mutlak vekiliydi ve ona bağlananlar can, mal, namus ve iman namına ne varsa bunların hepsini ona vereceklerdi. Ona göre bu dine girenler dört dereceden geçeceklerdi. Dine girmenin merasimi; sarığını çıkarıp eline almak ve padişahın ayağına kapanmaktı. Bu şekilde padişahın ayağına kapanan mürid, padişah tarafından kaldırılır, sarığı başına geçirir ve böylece bu adam zahiri hayattan çıkmış ve hakiki hayat kapısından içeri girmiş sayılır ve Ekber ona üzerinde kendi resmi ile Allahu Ekber yazılı bir şast verirdi. Bu dine uyanlar bir birlerine selam vermezler, birinin Allahu Ekber demesi ile Celle Celalüllahü demeleri gerekir. Bu dinde abdest yoktu ve et yemek yasaktı. Ancak yaban domuzu ve kaplan yenebilirdi. Sıhhat için şarap mübahtı. Fakat sarhoşluk şiddetle yasaktı. Yeni dine girenler Şah Ekber' in ilahi itikadını kabul ediyor ve böylece mal, can, namus ve dinini fedaya hazır olduğumu beyan ediyorum diye bir beyannameyi dolduruyorlar ve bunu yeni dinin imamı sayılan Ebu'l Fadl'a verirlerdi. Akraba arasında, meselâ kardeş çocukları arasında evlenme yasak edilmişti. Evlenme yaşı erkeklerde 31 kızlarda 13 olacaktı. Namaz, hac yasak edilmişti. Yasağa uymayanlara ceza verilecekti. Ayların adları Acem'ceden çevrilmiş ve bunların şemsi takvimi kabul olunmuştu. 

Ekber, o derece azdı ki ; Jezvitler' in kaynağına göre Lahor' da bir tek camii, bir tek Kur'an- ı Kerim nüshası kalmamış, camii namına ne varsa ahıra çevirmişti. 

Ekber, hazırladığı dini ilan ettikten 13 sene sonra bu dinin şahsı etrafında toplandığını, yürütemediğini ve yayılmadığını görmüş ve bu kabahati müslümanlara yükleyerek onlara karşı sert, haşin bir tarzda hareket etmiş ve bu yüzden onun en belli başlı vasfı olan müsamahakârlığını kaybetmiştir.

Bir hükümdarın hâşâ peygamber rolü oynaması ancak bu neticeyi verebilirdi. Ekber, islâm bayramlarını kaldırarak yerine parsilerin 14 bayramlarını koymuştu. Yalnız Cumâ namazı kaldırılmamıştı. Arapça öğrenilmesi yasak edilmişti. Ekber, islâm dinini baltalamak ile kalmamış, Brahmanlığın fena gördüğü bazı adetlerini kaldırmıştı. Güneşin sanskrit dilince bin bir adı zikir gibi kullanılmak üzere dağıtılmıştı.

Muhtarlık Teşkilatının Kuruluşu Osmanlı’da İmar Meclislerinin Teşekkülü, Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye’nin Kuruluşu

                      

   

                                                    Mihriban KAYA

Modern bir kurumdur. II. Mahmut döneminde kurulduğu iddia edilir. Muhtarlık teşkilatının kurulmasından önce köy ve mahallelerde halk ile hükümet ilişkilerinde aracılık yapan kimselerin bulunduğu bunların “kethüda-ihtiyar” gibi adlarla anıldıkları bilinmektedir. Kırsal kesimlerde halkı Müslüman olan her köyde halkın katılımıyla birinci ve ikinci muhtar olmak  üzere iki kişi belirlenmiş bunlar hükümet onayını aldıktan sonra kendilerine verilen resmi mühürlerini alarak görevlerine başlamışlardır. “Tana Vilayeti Nizamnamesi”nin uygulamaya konulduğu 1864 yılı ve sonrasına kadar geçen sürede köylerde bu iki muhtardan başka imamlarında köy işlerinde kimi hizmetleri ifa ettikleri görülür.

Muhtarlık teşkilatı kurulurken seçimden çok atamanın geçerli olduğunu, muhtarların tayininde veya görevden alınmalarında mahalle veya köy halkının tercihleri ve yönelimleri göz önünde bulundurulmuştur.

Muhtarlık teşkilatı kurulmadan önce kimi köylerde halk muhtarın görevlerini üstlenen köy kethüdalarını veya ihtiyacını kendileri belirliyordu. 

İlk defa göreve gelen muhtarlardan olduğu gibi ; ölüm, acil, istifa vb. sebeplerden boşalan muhtarlıklar için de seçim yapılırdı. Bu seçimlerin sonucu kadı sicillerine kaydedilir aynı zamanda sancaktaki Defter Nazırlarına, Defter Nazırlarınca da İstanbul’daki Ceride Nezaretine bildirmesi gerekiyordu. Bu süreçte devlet hazinesinden muhtarlara bir ücretin ödenip ödenmediği bilinmemektedir. Muhtarlık kurumunun faaliyette geçmesinden Tanzimat’ın ilanına kadar geçen süre, sistemin yerleşmesi evresi niteliğini taşımakla birlikte daha çok yörenin ileri gelen ailelerinden kimselerin bu görevi fahri olarak üstlendikleri anlaşılmaktadır. Tanzimat ile birlikte devlet görevlilerine aylık bağlandığı için muhtarlarda bir ara memur olarak değerlendirilerek maaşa bağlanmak istenmişse de bunda başarı sağlanamamıştır. Özellikle muhtarlara ücret olarak ödenecek meblanın nasıl sağlanacağı köylere ne şekilde bölüştürüleceği konusunda daha önceden belirlenen yıllık bir ücretin köy bütçelerine eklenerek halkın gelirine göre bölüştürülüp düzenli vergilerle birlikte toplanması görüşü ağırlıktaydı. Köylerde muhtar ve ihtiyar heyetlerinin ikamet edebilecekleri ve görevlerini yerine getirebilecekleri iki oda bir sofadan ibaret bir dairenin yapılması isteği dile getirilmişti.

Dahiliye Nezareti bütün Vilayet ve Sancaklara birer tamim göndererek muhtarlıkla ilgili yöneticilerin ve ileri gelenlerin görüş ve düşüncelerini tespit etmeye çalışmış, ancak araya O. Dünya Savaşı’nın girmesiyle bu çalışmalar da anlaşıldığı kadarıyla bir sonuç alınamamıştır. 

2. Osmanlı’da İmar Meclislerinin Teşekküllü

Osmanlı İmparatorluğu 3 Kasım 1839’da ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hümayun ilan yeni bir evreye girmiş, merkezileşme yolunda yeniden yapılanma süreci başlamıştı. Girişilen reform hareketleri hemen her alanda olmuş, merkezi hükümet ve taşra yönetimi baştan oluşturulurken; askerlik, hukuk, eğitim, maliye, sanayi ve bayındırlık alanlarında pek çok girişimler yapılmaya başlanmıştı.

Bu amaçla yapılan bir diğer önemli gelişmede 1845 yılında girişilmiş olan “İmar Meclisleri” uygulamasıdır. Bu yolla merkezî hükümet ve Tanzimat'ın uygulamasını yürüten Meclis-i Vala iki yönlü bir amaç gütmekteydi. İmar Meclislerinin kuruluşlarıyla ilgili ilk gelişmeler Meclis-i Vala'nın 1845 yılı açılış konuşmasında Abdülmecid'in direktifleriyle olmuştur.  Her yeni yılbaşı Muharrem ayında yapılan toplantılara Padişah ta katılıyor ve bir önceki yıl yapılanlar hakkında bilgi verdikten sonra gelecek yıl yapılması gerekenler hakkında isteklerini bildiriyordu. Bu amaçla Süleyman Paşa siyasetinde toplanan Meclis-i Vala'da yapılan toplantılarda Tanzimat reformlarının başarılı olabilmesi için özellikle uygulamaların yapıldığı bölgelerin sorunlarının bilinmesi gerekmekteydi. Böylece müslümanları ve gayrimüslim tebayı temsilen ikişer bölgesel temsilcinin İstanbul’a çağrılmasına karar vermişti. Böylece İmparatorluğun Anadolu ve Rumeli eyaletlerinde çağrılan temsilciler bir araya getirilerek kendilerinden bölgelerin sorunlarını yazılı olarak layihalar halinde bildirmeleri istendi. İsteklerin (sorunların) en önemlisi vergiler ile ilgiliydi. İkinci olarak ise ulaşımı ilgilendiren sorunlardı. Nehirlerin ıslahı, buradaki köprülerin tamiri-yenilerinin yapımı, yollar, içme suları gibi ülkenin imarını ilgilendiren sorunlardı.

Osmanlı İmparatorluğu 1845’te girişilen bu uygulama ile ilk kez eyaletlerden temsilciler çağrılıp düşünceleri alınarak ülke sorunları çözülmeye çalışılmıştı.

Böylece Meclis-i Vala Tanzimat’ın uygulamasında yeni bir yöntem uygulamış, bölgesel sorunları resmi kanallar yoluyla değil de bölgelerden seçilen temsilciler yoluyla çözmeye çalışmış ilk kez yönetim de halktan insanların fikirleri alınması yoluna gidilmiş. Geçici İmar Meclislerinin kuruluşu ve görevi için İmparatorluk Anadolu ve Rumeli'de on görev bölgesine ayrılmış ve her bölgeye üçer kişiden oluşan İmar Meclisleri gönderilmiş. Meclisler bir başkan iki üye ve bir kâtipten oluşmaktaydı. Meclis başkanları askeriyeden rütbeli kişiler arasından seçilmiştir. Üyeler ise özellikle mali işlerden anlayan bir sivil memur ve ilmiye sınıfına mensup bir görevliden oluşurdu. Böylece gittikleri yörelerde hem askeri hem idari hem de şer'i konularda inceleme ve denetleme yapabileceklerdi. Yazışmalar ise görevlendirilen kâtiplerce yürütülecektir. Ayrıca meclis, başkan üye ve kâtiplerine maaşlar bağlanacak gittikleri bölgelerde halka yük olmadan ihtiyaçlarını sağlamaları sağlanmıştır.

İmar Meclisleri gittikleri bölgelerde büyük sevinç gösterileri ve top atışmaları ile karşılanmışlardır. İmar Meclisleri gittikleri eyaletlerde var olan sorunları ve bölgenin imarını, ziraat ve ticaretinin geliştirilmesi için neler yapılmasının gerektiğini belirleyerek raporlar halinde Meclis-i Vala’da bildirecekler ve meclisce yapılması uygun görülenler için hükümet gerekli girişimleri başlatacaktı. Diğer taraftan yapılması kararlaştırılan yol, köprü ve limanların yapım projelerinin hazırlanması ve haritalarının çıkarılması amacıyla daha çok Subay ve askeri mühendisler görevlendirilmiştir.

Ancak bütün yaralı teşebbüsler Süleyman Paşa’nın Meclis-i Vala başkanlığından alınması ve kabineden meydana gelen değişiklikler yüzünden yarım kaldı. Bu amaçla yapılan tüm harcamalar yeterli kaynak ve yeterli ilgi gösterilmeyişi yüzünden yarım bırakıldı. Yapılan harcamalar böylece boşa gitmiş oldu.

Tanzimat’ın ilk yıllarında yürütüldüğünü gördüğümüz İmar Meclisleri uygulaması Tanzimatçı Mustafa Reşid Paşa ve Meclis-i Vala başkanı Süleyman Paşa olmak üzere yürütmeye çalıştıkları çok yönlü yararları görülebilecek bir girişimdi. Tanzimat dönemi sanayi hareketlerinde de görüldüğü gibi iç siyasi çekişmeler ve ilgisizlik yüzünden yarım bırakılmış, istenen sonuçlar alınamamış, girişilen projeler yapılan harcamalar da işe yaramamıştır.

3. Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye'nin Kuruluşu

Osmanlı Devletinde yargı işleri daha çok kadılar tarafından yürütülmekteydi. Yargı işlerinde Kadının görev yaptığı kazada Kadılar her türlü adli uyuşmazlığı la bakar, noterlik vazifesi yapar örfi hukuka dayalı işlerde ise merkezden kendisine gelen önergelere göre hükümler verir. Osmanlı adalet sisteminde temyiz meselesi bazı yüksek rütbeli Kadı'lar tarafından gerçekleşen bir hadisedir. Yani Rumeli ve Anadolu Kadıaskerleri yürütür. Kadıaskerler Divan-ı Hümayun'da bu tür davalara bakar bunun dışında haftanın belirli günlerinde Sadrazam başkanlığında ve Şeyhülislam gözetiminde temyiz davalarını yürütür.

Huzur murafalarında Rumeli Kadıaskeri dava dinler varsa yanlış hükümleri düzeltir, dava sayısının fazla olduğu günlerde Sadrazamın onayı ile Anadolu Kadıaskeri temyiz davalarına bakar, hüküm verir, yine Sadrazam onayı ile emekli Kadıaskerleri temyiz davalarına bakar.

Sadrazam Omay durumu davaların fazla olduğu dönemlerdir, amaç davalara yardımdır. Bütün davalar Divan-ı Hümayunda görüldükten sonra alınan kararlar Padişah'ın onayı ile ferman, hatt-ı hümayun ile duyurulur. ( Divan-ı Hümayun Osmanlı Devletinde yaşama, yürütme, yargı işlerinin yapıldığı bir organdır).

19. yy' da Divan-ı Hümayun, Meclis-i Meşruyet'e dönüşmüştür. Tanzimat dönemi Osmanlıda temel değişim ve dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdir. Devlet kurumları çağın koşullarına göre yeniden yapılanmıştır. 3 Kasım 1839’da okunan Tanzimat Fermanı bir takım değişimleri de bünyesinde barındırır. Osmanlı tebaasının can, mal vb. güvenliğinin sağlanması adil ve herkesin geliri ile orantılı bir vergi sisteminin oluşturulması bir de askerliğin kural usulüne getirip belli bir süreye bağlanması. Tanzimat ile eski kurumların yanına yenilerin getirilmesi zaman zaman uyuşan zaman zaman çelişen her iki kurumda da modern ve merkezi devlet yapısını amaçlayan vasfa sahiptir. Padişah bu dönemde yetkilerini kendi isteği ile sınırlarken yeni prensiplere uygun yeni kurumlar oluşturmaya başlanmasına Tanzimat devlet adamlarına zorunlu kılınmıştır.

Bu kurumların başına Divan-ı Hümayundan boşalan yeni 24 Mart 1838’de II. Mahmut tarafından Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye, kuruldu, ve tıpkı Divan-ı Hümayun gibi mutlakiyetçi bir sistemde hükümdarın “Yasama, Yürütme, Yargı” haklarını onun adına kullanan bir kuruluş.

Bir yıl sonra ilan edilecek Tanzimat Fermanı Meclis-i Vaka'nın bünyesinde oluşmuş, şekillenmiştir. Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra Meclis-i Vala ile çalışacak olan ve yüksek rütbeli devlet adamlarının katılımıyla Meclis-i Ali Umumi'de kurulmuştur. Meclis-i Ali Umumi bir senato gibi çalışacak Meclis-i Vala'da alınan kararlar burada kabul veya red edilecek veya değiştirilecek ve Padişahın huzuruna sunulacak. Böylece Osmanlı Devletinde kararlar kademeli bir şekilde danışma meclisleri süzgecinden geçerek aklın bir sonucu olarak yürütülecek. Mutlak monarşi yerine katılımın olduğu bir durum olacak. Tanzimat süresi boyunca Meclis-i Vala sabit bir yol izlememiş bölünüp birleştirilerek bir gelişim süreci izlemiştir. 1838-1854 ( tek yapılı) dönemindeki başarılı çalışmaları işlerin artmasına yol açmıştır. Devlet hayatını doğrudan ilgilendirdiği hemen hemen her konunun görüşülmesi karara bağlanması ile yargı ve yasama işleri yavaş oldu. Bundan dolayı Tanzimat ve Islahat Fermanının hazırlanıp uygulanması ihtiyaç oldu. Meclis-i Vala'nın kurucusu ve koruyucusu Mustafa Reşid Paşa, kendisine rakip kişiler ile zaman zaman çatıştı hatta yüksek rütbeli devlet adamlarını sorgulayacak elzem bir duruma getirdi. Meclisi Vala'yı. 1854’te Meclis-i Ali Tanzimat ve Meclis-i Vala'yı Ahkam-ı Adliye adıyla iki organ teşkil etti. Meclis-i Ali Tanzimat “Yasama” ile görevlendirilmiştir. Yeni meclis bakanlar kurulu ile eşit güce sahiptir.

Meclis-i Ali Ali Tanzimat yüksek rütbeli devlet adamlarını yargılayabilme yetkisine sahiptir.  Tanzimat hükümlerinin uygulanıp uygulanmadığını denetlemekle mükellef olan bir meclis olarak karşımıza çıkar. Osmanlı İmparatorluğunda Yasama gücü ilk kez diğerlerinden üstün sayılan özellikle Yürüttme ve Yargı'dan üstün sayılarak denetleme yetkisine sahip kılınmıştır, başına ise Mustafa Reşid Paşa’nın talebelerinden Ali Paşa getirilir.

9 Eylül 1861’de bu meclisler yeniden birleştirilir. Meclus-i Vala 1861’e kadar yüksek yargı işlerini yürütür, aynı zamanda kanun yapma görevi de vardır, yargı fonksiyonu ön plandadır. Ceza ve idari davalara bakan bir meclistir. 1861’de bu meclisler birleştirilir ve Meclis-i Vala  1868’e kadar yeni bir gelişme evresine girer. 1861-1868 arasında Meclis-i Vala 3 temel birime ayrılır.

1) Yasama  işlerini yürütecek “Kanun ve Nizamat Dairesi”

2) Ülke yönetiminde karar almaya yardımcı “Umur’ı İdare-i Mülkiye Dairesi”

3) Yüksek Temyiz Mahkemesi yetkisine sahip “Muhakemet Dairesi”

Dönemin Resmi gazetesi Takvim-i Veka-i'in 187. sayısında Tanzimat Fermanı metni ile yayınlanan ek bir fermanda Tanzimat sonrası modern adalet ve yargılama anlayışı açık bir şekilde beyan edilir.

Tanzimat Fermanı ile Türk modernleşmesi daha genele teşvik edilen bir vaziyet almaya başlamıştır. Artık Osmanlı modernleşmesi, askeri siyasi özellikle idari daha genele yönelmiştir. Tanzimat döneminin hukuk anlayışı Osmanlı vatandaşlarını yasalar önünde ister vüzera ister çoban olsun eşit bir yargılama hakkı getirdiği gibi Müslüman olsun olmasın bütün tebaya  eşitlik sağlayarak süregelen eşitsizliğe sin vermekteydi. Tanzimat Fermanı ilan edildiği zaman itiraz eden müslümanlar olmakla beraber itiraz eden gayrimüslimlerde vardı. Hukuk anlamında suçu işleyen suçlu idi varisleri o kabahattan hissedar değildi yani suçun şahsiliği. 1868’de Meclis-i Vala, Şura-yı  Devlet ve Divan-ı Ahkam-ı Adliye olarak ikiye ayrılmıştır. Şura-yı Devlet Mustafa Reşid Paşa tarafından yetiştirilen ikinci kuşak Tanzimatçı elitin eseridir.  Başta kurucusu Sadrazam Ali Paşa olmak üzere, Fuat Paşa, Mithat Paşa ve Ahmet Cevdet Paşa Şura-yı Devlet ve Divan-ı Ahkam-ı Adliye olarak iki ayrı bünyede biçimlenen bu meclisin biçimlendiricileri kurucuları olmuştur. 1864”te hazırlanıp yürürlüğe konulan “Tuna Vilayeti Nizamnamesine” göre vilayet teşkilatı yeni baştan düzenlenmiştir. Şura-yı Devlet ve Divan-ı Ahkam-ı Adliye 1868’de kurulur. 1868’de Sultan Abdülaziz'in de bulunduğu bir törende, Şûra-yı Devlet her bir Reis-i  Saninin başkanlığında Umur-i Mülkiye ve Harbiye Dairesi , Maliye ve Efkaf Dairesi, Adliye Dairesi, Umur-i Maifiya Ticaret ve Ziraat Dairesi, Mearif Dairesi, olmak üzere 5 daireye ayrılır. Görevleri ise yayımlanan 14 maddelik tüzükte belirtilir. Sûra-yı Devlet'e gelen konular öncelikli olarak ilgili olduğu dairelerde ele alınır, heyet tarafından görüşüldükten sonra sadarete gönderilir. Kararlar Padişah onayından sonra kesinleşerek resmi gazeteden yayımlanarak yürürlüğe girer.Divan-ı Ahkam-ı Adliye'de Devlet-i Adliye’de  davayı kanuniye için en yüksek mahkeme olarak kurulmuştur. Şer-i mahkemeler ile gayrimüslimlerin mahkemeleri dışında kalan istilaf mahkemelerinden gelen hukuk ve cinayet davalarına bakacak ve bir yüksek Temyiz Mahkemesi olarak çalışacak.

Böylelikle gayrimüslimlerde yönetime dahil olacak. Meclis-i Vala bir idari ceza mahkemesi olarak çalışır. Meclis-i Ali Umumi olarak paylaşılır. Bu dönem Osmanlı'da yargı bağımsızlığının başladığına işaret eder. Böylece Meclis-i Vala Osmanlı'da yargının laikleşip, bağımsızlaşmasına ve geliştiği kurum olarak Türk Hukuk ve Adalet tarihinde önemli bir yer işgal eder.

PRUT VE PASAROFÇA ANLAŞMALARI’NIN SONUÇLARI (1712-1716)

  

 ÖZET:

     1711 yılında Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Rus ordusunu Prut nehri yakınlarında kuşattı. Yeniçerilerin disiplinsiz tutumu ve Avrupa’da Osmanlı’ya karşı yeniden kutsal ittifak oluşmasından çekinen Baltacı Mehmet Paşa, zor durumda kalan Çar I. Petro’nun isteğini kabul ederek Prut Antlaşması imzalandı. Anlaşma maddeleri şöyledir. Ruslar Azak Kalesini geri verecek ve İstanbul'da elçi bulunduramayacak İsveç Kralı ülkesine rahatça geri dönebilecek Ruslar Kırım ve Lehistan işlerine karışmayacaklar.

     Prut Antlaşmasının önemi ve sonuçları arasında; İstanbul  Antlaşması ile verilen yerler ve haklar geri alınmış, toprak kazanmaya yönelik politikanın ilk adımı olumlu sonuç vermiş, askeri üstünlüğe rağmen diplomatik bir kayıp olmuştur.

      Prut seferinden sonra Osmanlılar Karlofça Antlaşmasında kaybettiği toprakları geri almak için seferler düzenlemeye karar vermişti. Venedik Mora, Ege Adalarının bir kısmı ile Dalmaçya kıyıları gibi ticari ve iktisadi bakımdan zengin yerleri işgal etmekteydi. Prut savaşından önce I.Pedro tarafından isyana teşvik edilen Karadağlılar Venedik’e sığınmış ancak Venedik’in himayesinde korsanlık faaliyetinde bulunmaya başlamışlardı. Bunun üzerine Osmanlılar Venedik’e savaş ilan etti. III. Ahmed’in  fütühat girişimleri ve Karlofça sonrası hasımlarını birer birer yenmesi Avusturya’yı korkutmuştur 

      Avusturya cephesinde alınan ağır yenilgiler İstanbul’da tesirini göstermiş ve sadrazamlığa getirilen Damat İbrahim Paşa barıştan  yana tavır izlemeye başlamıştı. Böylece Osmanlılar daha fazla kayıp vermeden barış görüşmelerine başlamaya karar verdiler. Avusturya, Venedik, Osmanlı, Hollanda, İngiltere temsilciler Pasarofça’da bir araya geldiler. Ve 21 Temmuz 1718 tarihinde Pasarofça antlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Herkesin işgal ettiği topraklarlar kendi elinde kalacaktı. Osmanlılar bu antlaşma ile yalnızca toprak kaybetmemiş saygınlığına da büyük bir darbe inmişti. Pasarofça’dan sonra Osmanlılar Avrupa’ya karşı gaza yerine savunmaya yönelik politikalar izlemeye başlamıştı.

Anahtar Kelimeler: Prut Anlaşması, Pasarofça Anlaşması, Osmanlı Devleti, Rusya, Avusturya, Fransa, Venedik,  Paris Barış Anlaşması

        

                   

                          GİRİŞ

Osmanlı’da 1712-1716 Prut ve Pasarofça Anlaşması'nın sonuçlarını işlediğimiz bu çalışmanın sonucunda görülecektir ki, bu anlaşma aslında Osmanlı, Rusya ve Avusturya ilişkilerinin çok önemli bir safhasının başlangıcı olmuştur. 

Edirne vakasından sonra asillerin isteklerinden bir tanesi III.Ahmed’ in tahta geçmesi olmuştur. III. Ahmet ihtilal yapan unsurları ve yandaşlarını beş ay süren bir mücadeleden sonra devlet yönetiminden uzaklaştırmayı başararak Ocak 1704 de idareyi tam olarak ele almıştır. Bu dönemden sonra Osmanlı Devletinde radikal ıslahat hareketleri yapılmaya başlanmıştır. Osmanlı tarihinde Avrupa tarzında ilk yenileşme hareketi III:Ahmet döneminde başladı. Özellikle bu dönemde Osmanlılar Katolik Alman ,İtalyan, Polonya, ve Ortodoks Rusya ile olan mücadelesinde Fransa ile birlikte işbirliği yapmanın gerekliliğine inandılar. Ayrıca Karlofça sonrası barış siyaseti sürmeye devam etmiştir.

Çalışmamda, Prut ve Pasarofça Anlaşmasının tarihte ki kronolojik seyrine göre  Dünya ve Osmanlı tarihine etkileri, barış anlaşması öncesi diplomatik ilişkiler ve savaş sonrası yapılan barış anlaşmaları neticesinde ortaya çıkan durum çerçevesinde yer verdim.

Buna göre, III.Ahmet tahta geçtikten sonra  İsveç kralı on ikinci Şarl, Poltova’da Ruslarla yaptığı bir savaşı kaybederek, Osmanlı Devletine sığındı. Kralı takip eden Rus ordusu Osmanlı topraklarına girdi ve tahribatta bulundu. Bu durum üzerine Osmanlı Devleti,20 Aralık 1710 tarihinde  Rusya’ya sefer kararı almaya mecbur kaldı. Böylece gelecek 300 yıl boyunca Türkiye ile Rusya arasındaki Doğu ve Boğazlar meselesinin temel çatışma alanlarının ilk savaşı başlamış oldu.

Osmanlı ve Rus kuvvetleri temmuz ayında Prut Nehrinde karşı karşıya geldi ve Osmanlılar Rusları kıskaç altına alıp epeyce zaiyat verdi. Rusların büyük zaiyat vermeye başlayınca I. Pedro Osmanlılara sulh teklifi yapmaya karar verdi. Baltacı Mehmed Paşa Rus ordularını tamamen yok etmek yerine onların barış teklifine sıcak bakmaya başlamıştı.  Daha sonra alınan kararla sulh teklifi kabul edildi ve anlaşma metni hazırlandı.

Nitekim 23 Temmuz 1711 de Osmanlı Devleti bütün şartlar lehine olmasına rağmen Ruslarla Prut Anlaşmasını imzalayarak tarihi bir fırsatı geri tepmişti. Gerekçe ise sadrazamın ordunun dağılacağından ve antlaşma kısa sürede imzalanmazsa her şeyi kaybedeceği endişesinden dolayı bu fırsatı geri tepmiştir. Bu anlaşma ile Ruslar işgal ettikleri tüm topraklar ile İstanbul Anlaşmasıyla kaybedilen yerleri Osmanlılara geri vermeyi kabul ettiler. Ruslar eskiden olduğu gibi Kırım hanına vergi vermeye devam edecekti. Baltacı Mehmed paşanın bu başarısızlığı ve hakkında çıkan söylentiler nedeniyle III.Ahmet tarafından azledildi.

Prut seferinden sonra Osmanlılar Karlofça Antlaşmasında kaybettiği toprakları geri almak için seferler düzenlemeye karar vermişti. Venedik Mora, Ege Adalarının bir kısmı ile Dalmaçya kıyıları gibi ticari ve iktisadi bakımdan zengin yerleri işgal etmekteydi. Prut savaşından önce I.Pedro tarafından isyana teşvik edilen Karadağlılar Venedik’e sığınmış ancak Venedik’in himayesinde korsanlık faaliyetinde bulunmaya başlamışlardı. Bunun üzerine Osmanlılar Venedik’e savaş ilan etti. III. Ahmed’in  fütühat girişimleri ve Karlofça sonrası hasımlarını birer birer yenmesi Avusturya’yı korkutmuştur 

Avusturya cephesinde alınan ağır yenilgiler İstanbul’da tesirini göstermiş ve sadrazamlığa getirilen Damat İbrahim Paşa barıştan  yana tavır izlemeye başlamıştı. Böylece Osmanlılar daha fazla kayıp vermeden barış görüşmelerine başlamaya karar verdiler. Avusturya, Venedik, Osmanlı, Hollanda, İngiltere temsilciler Pasarofça’da bir araya geldiler. Ve 21 Temmuz 1718 tarihinde Pasarofça antlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Herkesin işgal ettiği topraklarlar kendi elinde kalacaktı. Osmanlılar bu antlaşma ile yalnızca toprak kaybetmemiş saygınlığına da büyük bir darbe inmişti. Pasarofça’dan sonra Osmanlılar Avrupa’ya karşı gaza yerine savunmaya yönelik politikalar izlemeye başlamıştı.

Bu çalışmanın Prut ve Pasarofça Anlaşmasının Osmanlı Tarihi açısından ve Avrupa Tarihi açısından bir dönüm noktası olduğu noktasının daha iyi anlaşılmasını sağlayacağını düşündüm. Çalışma boyunca döneme ait ana kaynaklar olmak üzere araştırma eserleri, makaleler ve kıymetli hocam sayın Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ’ ün bilgi ve birikiminden yoğun bir şekilde istifade ettim. Fakat eserde ki ilgili kısımlarda bu çalışmanın muhtevasını çok aşan ayrıntıya girmekten kaçındım. İlgili kısımlarla ilgili geniş bilgi için yine yeri geldikçe dipnotlarda belirtilen sayfalardan ulaşılabilir.

PRUT VE PASAROFÇA ANLAŞMALARI’NIN SONUÇLARI

(1712-1716)

                                                   Mihriban KAYA                                                                                                  

     XVII. yüzyılın sonlarında 1683’te Viyana Kuşatması ile başlayan ve dört devletle yapılan çok cepheli savaşlar on altı yıl sürmüştür.  Osmanlı Devleti’nin büyük kayıplar verdiği bu çok cepheli savaşlar 1699 yılında imzalanan Karlofça Antlaşması ile sona erdi. Ancak Karlofça Antlaşması’nı bir mütareke gibi gören ve kaybedilen toprakları geri almak isteyen Osmanlı yönetimi XVIII. yüzyılın hemen başlarında 1711 Prut Seferi’yle amacına kısmen ulaştı. Bu olayın ardından kendilerine güveni gelen Osmanlılar, Karlofça’da kayıplar verdiği Venedik üzerine bir sefer açmaya karar verdi. 

      1699'daki Karlofça Anlaşması Osmanlı'nın Macaristan'da ki hakimiyetinin sonu, Avrupalı hanedanının eşitliğinin tanınması ve Osmanlı'nın diplomasiye karşı yeni bir yaklaşım başlatması anlamına geliyordu.  Avusturya ve Osmanlı hükümetlerinin atadığı Marsigli ve İbrahim'in belirlediği yeni Osmanlı-Avusturya sının, Müslüman teorisyenlerin zihninde geçici görülse de, Tizsa ve Sava nehirlerinden geçiyordu. 

   III. Ahmet tahta geçtikten sonra  İsveç kralı on ikinci Şarl, Poltova’da Ruslarla yaptığı bir savaşı kaybederek, Osmanlı Devletine sığındı. Kralı takip eden Rus ordusu Osmanlı topraklarına girdi ve tahribatta bulundu. Bu durum üzerine Osmanlı Devleti,20 Aralık 1710 tarihinde  Rusya’ya sefer kararı almaya mecbur kaldı. Böylece gelecek 300 yıl boyunca Türkiye ile Rusya arasındaki Doğu ve Boğazlar meselesinin temel çatışma alanlarının ilk savaşı başlamış oldu. Nitekim Sadrazam Baltacı Mehmed Paşanın kumandası altındaki Osmanlı ordusu 9 Nisan 1711’de Rusya seferine çıktı.

       Lehistan Kralı II. August ile ittifak yaptı. Sadrazam Çorlulu Ali Paşa da Ruslar tarafından hediyelerle elde edilmişti. İsveç'ten yana bir tutum içinde bulunan Fransa’nın teşvikine karşın Sultan III. Ahmet ise barıştan yanaydı. Fakat Balkanlarda ki Rus faaliyetlerinin İsveç Kralı Demirbaş Şarl’ın da uyarısıyla anlaşılması üzerine, Sadrazam Çorlulu Ali Paşa azledildi. Rus tarafının savaş tehdidiyle birlikte toplanan savaş konseyinde, Rusların Osmanlı aleyhine faaliyetleri konusunda III. Ahmed ikna edilerek Aralık 1710’da Rusya’ya savaş açılması kararı verilmiş, Nisan 1711’de de sefer hazırlıkları Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa’nın komutasında başladı. Bu arada Avusturya’ya savaşa neden oldukları ve Osmanlıların toprak kazanmak gibi amaçları olmadığı bildirildi. 

       Çar Petro, 1700’de imzalanmış olan İstanbul Antlaşmasının yenilenmesi sırasında İsveç Kralının iadesine ilişkin bir madde koydurmayı başardı ve İsveç Kralını Osmanlı’dan istemenin yanında, Eflak Boğdan ve Sırbistan ve Arnavutluk'un Ortodoks Osmanlı tebaasını da devlet aleyhine kışkırtmaktan geri kalmamıştır.

      Rus Çarı, Pedro 1711 Şubatında savaşa sebep olan bütün gelişmelerden Türklerin sorumlu olduğunu iddia eden bir “manifesto” hazırlayıp çeşitli yerlere göndererek harp kararı aldığını bildirdi. Bu suretle, 1711 Osmanlı-Rus savaşı (Prut Seferi) resmen başlamış oldu. 

       Çar, İstanbul Anlaşması (1700) hükümlerine bağlı kalmadı ve Azak Kalesini elde tutmak istedi. 9 Nisan 1711’de III. Ahmet, Prut Seferi adını alacak Rus Seferine çıktı. Baltacı Mehmet Paşa, Kırım Tatarları, İsveç Kazak ve Polaklarının yardımıyla, Prut Nehri üzerinde ki Falcı mevkisinde Rus ordusunu yendi. Yiyecek ve mühimmat sıkıntısı çeken Rus ordusu imha edilecekken, bol hediye aldığı için Baltacı, savaşa girişmedi, 

       23 Temmuz 1711’de Prut anlaşması her iki taraf tarafından reddedildi. Davut Paşa aynı gün, İbraim Kalesini Ruslara teslim etti. Bu anlaşmaya göre, Azak Kalesi, Osmanlılara iade ediliyor, Yenikale yıkılıyor, Lehistan ve Kazaklara müdahale edilmeyecek, Rus tacirler İstanbul ile ticaret yapabilecek, Müslüman esirler serbest bırakılacak, İsveç kralı güvenli şekilde ülkesine gidecek her iki taraf birbirinin ahalisine zarar vermeyecekti. 

        Osmanlı ve Rus kuvvetleri temmuz ayında Prut Nehrinde karşı karşıya geldi ve Osmanlılar Rusları kıskaç altına alıp epeyce zaiyat verdi. Rusların büyük zaiyat vermeye başlayınca I. Pedro Osmanlılara sulh teklifi yapmaya karar verdi. Baltacı Mehmed Paşa Rus ordularını tamamen yok etmek yerine onların barış teklifine sıcak bakmaya başlamıştı. Sadrazam Ordu erkanını toplayarak fikir alışverişinde bulundu. Daha sonra alınan kararla sulh teklifi kabul edildi ve anlaşma metni hazırlandı.

      23 Temmuz 1711 de Osmanlı Devleti bütün şartlar lehine olmasına rağmen Ruslarla Prut Anlaşmasını imzalayarak tarihi bir fırsatı geri tepmişti. Gerekçe ise sadrazamın ordunun dağılacağından ve antlaşma kısa sürede imzalanmazsa her şeyi kaybedeceği endişesinden dolayı bu fırsatı geri tepmiştir. Bu anlaşma ile Ruslar işgal ettikleri tüm topraklar ile İstanbul Anlaşmasıyla kaybedilen yerleri Osmanlılara geri vermeyi kabul ettiler. Ruslar eskiden olduğu gibi Kırım hanına vergi vermeye devam edecekti. Baltacı Mehmed paşanın bu başarısızlığı ve hakkında çıkan söylentiler nedeniyle III. Ahmet tarafından azledildi.

      İki devlet arasından yenik ayrılan Rusya, Prut Muahedesi ile siyasi ve iktisadi açıdan stratejik öneme sahip olan Azak bölgesi ve denizinden vazgeçmek zorunda kalmıştır. Ayrıca Ruslar kara yolu ile gelip gidecek Rus tüccarının dışında İstanbul’da elçi bulundurma hakkını da kaybetmişlerdir. Rusya kendisi için hem siyasi hem ticari açıdan büyük bir hayal kırıklığı anlamına gelen Prut Muahedesine uymamak için direnç göstermişse de Osmanlı Devleti karşısında bu muahedeyi iki yıl içinde iki kere yenilemek zorunda kalmıştır. Yapılan yenileme antlaşmasında ticaretten bahsedilmezken, Azak'ın yeniden Osmanlı Devleti sınırları içinde kalması ile Karadeniz’de sınırı kalmayan Ruslar, bölgenin içlerine çekilmiştir. 

       Osmanlı Devleti’nin meşru gerekçeler öne sürerek Aralık 1714’te Venedik’e açtığı seferin başlıca sebepleri şunlardır: Katolik Venediklilerin Mora halkı üzerinde baskı uygulayarak buradaki Ortodoks Rumları rahatsız etmesi ve bu durum karşısında Fenerli Rumların harekete geçmesi. Osmanlı Devleti’nin Karlofça Antlaşması ile Venedik’e bıraktığı Mora’yı geri almak istemesi. Venedik’in Osmanlı toprağı Karadağ’da isyan çıkarması. Venedik korsanlarının Karlofça Antlaşması’nın hükümlerine aykırı olarak, Akdeniz’deki Osmanlı ticaretine zarar vermeleri;

   Bu gerekçeler ile harekete geçen Osmanlı kuvvetleri tarafından karadan ve denizden kuşatılan Mora 1715 yılında fethedildi. Ardından Venediklilerin karşı saldırılarına karşı hazırlanan Osmanlı yönetiminde dönemin sadrazamı Damad (Şehid) Ali Paşa yaşanan gelişmeleri Avusturya hükümetine bildirdi. Sadrazamın Avusturya’ya gönderdiği mektupta Venedik’in Karlofça Antlaşması’nın şartlarına riayet etmediği belirtilirken, Venedik ile Osmanlılar arasında çıkacak bir savaşta tarafsız kalmaları istendi Osmanlı Devleti’nin isteğine olumlu cevabı vermeyen Avusturya, Venedikliler karşısındaki Osmanlı başarıları üzerine sıranın kendilerine geleceği düşüncesinden hareketle Venedik ile 13 Nisan 1716’da bir ittifak antlaşması imzaladı. 

        İttifakın ardından harekete geçen Avusturya yönetiminin Babıâliye gönderdiği mektupta, Karlofça Antlaşması’nın ihlal edildiği ifade edilirken, Osmanlıların Venedik’ten aldıkları yerlerin iadesi istendi. Yaşanan gelişmeler karşısında tavrını değiştirmeyen Osmanlı yönetiminde İspanya Veraset Savaşları sebebiyle yorgun olan Avusturya’dan Karlofça Antlaşması’nın intikamını alma düşüncesi hâkimdi. Nitekim bu sebeple İngiltere ve Hollanda elçilerinin arabuluculuk teklifleri kabul edilmedi. Ardından Davutpaşa ordugâhında padişahın da katıldığı ve oldukça tartışmalı geçen toplantı sonucunda Sadrazam Ali Paşa’nın baskılarıyla Avusturya’ya savaş ilan edildi. 

         Yapılan plana göre Mora Seraskeri Kara Mustafa Paşa ve Kaptanıderya Canım Hoca Mehmed Paşa Korfu’ya hareket ederken, Sadrazam Ali Paşa komutasındaki ordu Avusturya üzerine gitti. Ancak Prens Eugen komutasındaki Avusturya kuvvetleri Varadin taraflarında yapılan savaşta (Peter Varadin) Osmanlı kuvvetleri ağır bir yenilgi aldı ve Sadrazam Ali Paşa şehit oldu. Bu olayın ardından Osmanlı ordusunun Belgrad’a çekilmesi üzerine Banat bölgesi ve Temeşvar Avusturya kuvvetlerinin eline geçti. Yaşanan gelişmeler üzerine devlet erkânı arasında Avusturya ile bir barış yapılması fikri gündeme geldi. Osmanlı devlet adamları arasındaki görüş ayrılıklarına rağmen barış fikri ağırlık kazanınca İstanbul’da bulunan İngiltere, Fransa ve Hollanda elçileri ile arabuluculuk yapmaları için temasa geçildi. Ancak arabulucuların yaptıkları ön görüşmelerde Avusturya’nın Temeşvar’ın Osmanlılara iadesini kabul etmemeleri ve Belgrad’ın da kendilerine terk edilmesi talepleri üzerine tekrar savaşa başlandı. 

        Başta III. Ahmed olmak üzere Osmanlı devlet adamlarının her daim akıllarında tuttukları Zenta hezimeti ve Prens Eugen korkusu, Prut’ta Büyük Petro karşısında mutlak bir zafer kazanılmasına rağmen hiç unutulmadı. Dahası bu korku 1714’te Mora’da başlayan Osmanlı-Venedik harbinin 1716’da Avusturya’nın da müdahil olduğu bir savaşa dönüşmesiyle daha da fazla hissedilmeye başlandı. Bunda da pek haksız sayılmazlardı. Zira Petervaradin’ de Sadrazam Ali Paşa’nın şehadetiyle neticelenen büyük hezimet bir kez daha Zenta günlerindeki endişeleri depreştirdi. Ayrıca Petervaradin’ den sonra Osmanlıların ardı ardına birçok kaleyi kaybetmesi ve sonunda Prens Eugen komutasındaki Avusturya ordusunun Belgrad’ı ele geçirmesi Osmanlı yönetimi için psikolojik bir yıkımdı. 

         Osmanlı Devleti ile Avusturya arasındaki barış görüşmeleri aslında 1717 sonbaharında başladı. Fakat bu teşebbüs Belgrad’ın istilası üzerine akim kaldı. Belgrad’ın düşmesi Sadrazam Halil Paşa’nın azledilmesine ve yerine Tevkii Mehmed Paşa’nın tayin edilmesine sebep oldu. Yeni sadrazam da 19 Ekim 1717’de Avusturya’ya sulh teklif etti. Mehmed Paşa, ordunun içinde bulunduğu kötü vaziyeti gerekçe göstererek barış yapılması gerektiği yönünde III. Ahmed’e takrirler gönderdi. İstanbul’da da Sadaret Kaymakamı İbrahim Paşa’nın desteğiyle barış isteyenlerin sesi daha fazla duyuldu. Hem cepheden gelen kötü haberler hem de başkentte İbrahim Paşa’nın sulh taraftarı olması III. Ahmed’in de sulh teşebbüsünü desteklemesini sağladı. Ancak Viyana’nın daha fazla toprak kazanma arzusu yüzünden bu tekliften de bir netice elde edilemedi. Dahası görüşmeler, 1717 sonbaharında Avusturya’nın Bosna üzerine ordu sevk etmesiyle başlamadan sona erdi. 

       Aslında Prut seferinden sonra Osmanlılar, Karlofça Antlaşmasında kaybettiği toprakları geri almak için seferler düzenlemeye karar vermişti. Sıra Venedik’e gelmişti. Venedik Mora, Ege Adalarının bir kısmı ile Dalmaçya kıyıları gibi ticari ve iktisadi bakımdan zengin yerleri işgal etmekteydi. Prut savaşından önce I.Pedro tarafından isyana teşvik edilen Karadağlılar Venedik’e sığınmış ancak Venediğin himayesinde korsanlık faaliyetinde bulunmaya başlamışlardı. Bunun üzerine Osmanlılar Karlofça Anlaşmasının genel havasının bozulduğunu ileri sürerek Venedik’e savaş ilan edildi. Sadrazam Silahtar Damat Ali Paşa komutasında yürütülen seferler neticesinde Venediklilere karşı büyük başarı kazanılmış, Mora ve çevresindeki adalar ile Girit’te bazı kaleler alınmıştı.

         III. Ahmet’in fütühat girişimleri ve Karlofça sonrası hasımlarını birer birer yenmesi Avusturya’yı korkutmuştur. Osmanlıların Dalmaçya ve Hırvatistan taraflarına yönelmeleri üzerine Avusturya ,Venedik ile bir anlaşma yapmış, Venedik’in yanında Osmanlılarla savaşma kararı almıştır. Her iki taraf arasında yapılan savaşı Avusturya kazandı ve Osmanlı Devleti büyük bir darbe aldı ayrıca sadrazamda bu savaşta şehit düşmüştü.1716’daki yenilgiler 1717 de artarda devam ederek Temeşvar ve Batı Eflak’ı  geri almak ile uğraşılırken , Avusturya daha atik davranarak Belgrad’ı işgal etti.

       Avusturya cephesinde alınan ağır yenilgiler İstanbul’da tesirini göstermiş ve sadrazamlığa getirilen Damat İbrahim Paşa barıştan  yana tavır izlemeye başlamıştı. Böylece Osmanlılar daha fazla kayıp vermeden barış görüşmelerine başlamaya karar verdiler. Avusturya, Venedik, Osmanlı, Hollanda, İngiltere temsilciler Pasarofça’da bir araya geldiler. Ve 21 Temmuz 1718 tarihinde Pasarofça antlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile Herkesin işgal ettiği topraklarlar kendi elinde kalacaktı. Osmanlılar bu antlaşma ile yalnızca toprak kaybetmemiş saygınlığına da büyük bir darbe inmişti. Pasarofça’dan sonra Osmanlılar Avrupa’ya karşı gaza yerine savunmaya yönelik politikalar izlemeye başlamıştı.

                     KAYNAKÇA

ÖZCAN, Abdülkadir, TDV. İslam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/pasarofca-antlasmasi 

KURTARAN, Uğur, “Pasarofça Antlaşmasına Göre Yapılan Sınır Tahtid Çalışmaları ve Belirlenen Yeni Sınırlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.11/55, 2018, s.283 

ALTINAY, Ahmet Refik, Osmanlı'nın Felaket Seneleri (1683-1699), çev. Muammer Yılmaz, İstanbul 2015, s.144 

SÜRGEVİL, Sabri, Değişim Sürecinde Türkiye (1698-1908), Türkiye Tarihi Uygarlıkları, c. V., İzmir 2012,s. 17-18 

YILDIZ, Hakan, 1711 Prut Seferi’ nin Lojistik Faaliyetleri, İstanbul 2000, s. 18 

ERDOĞDU, Akif, Osmanlı Tarihi (1299-1922), Türkiye Tarihi ve Uygarlıkları, c. IV., İzmir 2011, s.183-184 

 FİDAN, Murat, Osmanlı-Rus Ticarî Rekabetinin İki Devlet Arasında ki Antlaşmalara Yansıması, Samsun 2002, ss.8-9

KURTARAN, Uğur,  “Pasarofça Antlaşmasına Göre Yapılan Sınır Tahtid Çalışmaları ve Belirlenen Yeni Sınırlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.11/55, 2018, s.287

AFYONCU, Erhan,  “Harp ve Sulh", 300. Yılında Pasarofça Anlaşması Uluslararası Sempozyumu Bildirileri , (Milli Savunma Üniversitesi İşbirliğiyle),İstanbul 2019, s.1-5

1965 YILI SONRASI TÜRKİYE’DE KIBRIS MESELESİ

                                               *Mihriban KAYA

        Türkiye'nin dış siyasetinin sükûnetini tehdit eden Kıbrıs Sorunu, 1959-60 Zürih ve Londra antlaşmaları ile bir çözüme bağlanmış, fakat 1963’te Rum idaresinin adanın tümünü ele geçirmek için ada Türklerine karşı giriştikleri hücum ve katliamlar ada rejiminin garantörü olarak Türkiye'yi harekete geçmeye mecbur bırakmıştır.

      Türk uçaklarının Kıbrıs üzerinde ikaz uçuşları yapması, ABD başkanı Johnson'un o tarihe Ankara’da koalisyon hükümetinin başında bulunan İnönü’ye mektup yazarak Türkiye'yi bir Sovyet müdahalesinde koruyamayacağını bildirmesine neden olmuştur. Türkiye’nin 1974’te adaya asker çıkarmasının anlaşmalara dayanan haklı ve meşru bir hareket olduğunu hesaba katmayan ABD başkanı Carter, Türkiye'ye silah ambargosu koymuştur. Çok hassas bir noktada, yani Sovyetler sınırında bulunan bir müttefikine ABD’nin koyduğu ambargonun yarattığı parça eksikliği, Türk savaş uçaklarının havalanmasını engellediği gibi başka birçok sıkıntılara da neden olmuştur. 

      Bu olayların arkasında acı gerçekler mevcuttu. Ülkeler birbirine ne kadar yakın olursa olsunlar, çoğu kez kararlarını, lobilerin baskısı ve kültürel, dini tercihlerine göre vermekteydiler. Halkın oyu ile yasama ve yürütme organlarını seçen demokrasilerin, bilhassa ABD gibi büyük devletlerin kültürel, ekonomik, dinsel baskılara göre hareket etme ihtimali çok büyüktü. Kıbrıs siyaseti nedeniyle Türkiye’ye yöneltilen tehdit ve ambargolara karşı, Ankara'nım eli kolu bağlıydı. Türkiye'nin NATO’dan ayrılarak Sovyetlerin idaresindeki Varşova Paktı’na girmesi, her ne kadar böyle bir tehdit savunanlar olmuşsa da, düşünülemezdi. Türkiye kendi başına, bağımsız hareket edecek durumda olmadığı için, Amerikan tehditlerine karşı susmak zorunda kalacaktı. 

     

   Kıbrıs Sorunu günümüzde halen çözülmüş değildir ve tüm uğraşılara rağmen çözüleceğe de benzemiyor, çünkü Kıbrıs Rum idaresini Yunanistan ve Avrupa Birliği üyelerinin büyük bir kısmı desteklemektedir. Kıbrıs birçok çözüm teklifini reddetmekle kalmayıp, Türkiye limanlarının (hem de mütekabiliyet olmaksızın) Kıbrıs gemilerine açılması konusunda da ısrar etmektedir. Keza Türkiye’de Kıbrıs Rum bölgesi devlet olarak tanımamaktadır. Kıbrıs Sorunu esasen Yunanistan kendi topraklarında yaşayan Türklere Müslüman denmesi için ısrar ederek, milliyeti dinin belirlediğini öne sürmektedir. Diğer yandan 5-6 Eylül 1955’’te İstanbul’da Rum mağazalarının yağlanmaması, Yunan pasaportu ile Türkiye'de oturan veya iş sahibi olan Rumların oturma izinlerinin yenilenmemesi, İstanbul'da 1940’larda en az 80.000 olan Rum nüfusunun hemen hemen hepsinin Yunanistan’a veya başka yerlere gitmesine neden olmuştur. Bugün İstanbul Rum nüfusu 5000’in altındadır. Rum kilise vakıf mallarının tasarrufunun dondurulması, Halkalı din okullarının kapatılması gibi kararlar Yunanistan’la gerginliği arttırmıştır. 

       Tüm bunlara Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin durumunu eklemek de yerinde olacaktır. Lozan Antlaşması ile patrikhane bir Türk kurumu sayılarak, Türk kanunlarının hükmü altına sokulmuştur. Patrikhane ise evrensel olduğunu iddia ederek uluslararası kanunlara tabiî olduğunu savunmaktadır. Bu istek gerçekleşirse, patrikhane Türk kanunlarına değil, uluslararası hukuka tabi olarak devlet içinde devlet haline gelecektir. Ortodoks Hristiyanlarının hemen hemen tümünün milli kiliselerine ve kendi milli devletlerinin kanunlarına tabii oldukları düşünülürse, İstanbul Patrikhanesi’nin ekümenlikten nasıl bir amaç güttüğü anlaşılabilir. Diğer yandan İstanbul Patrikhanesi'nin bir Bizans ve Osmanlı kurumu olduğu göz önünde tutulursa, Yunanistan tarafından haklı veya haksız yere kendi çıkarları için kullanılması uygunsuz olacaktır. Ortodoks bayramlarında yüzlerce Yunanın İstanbul’a gelerek patrikhanede kilise ayinlerine katılması, hatta bazı nikâhların orada kıyılması, eski tarihi milliyetçilik iddialarını ayakta tutmak anlamına gelmektedir.

      Fakat Yunanistan ile Türkiye arasında ki en büyük sorun, Ege ve Doğu Akdeniz hava ve deniz sahası kontrolüdür. Yunanistan kendi sahillerinin 12 mil olduğunu iddia ederek Türkiye’nin Ege Denizi’ne çıkışını engellemek istediği gibi, bu denizde bulunacak petrol ve gaz yataklarına da sahip çıkmaktadır. Son zamanlarda Doğu Akdeniz'de bulunduğu söylenen çok zengin gaz yataklarına yalnız Kıbrıs ve İsrail’in sahip çıkması, durumu bir kat daha karışık hale sokmaktadır. Şunu da vurgulamak gerekir ki AKP hükümetinin Kıbrıs Sorununu çözmek için 2004 senesinde Rumlara ödün vermeye hazır çabaları, adada Rauf Denktaş’a karşı olan Başbakan Mehmet Ali Talat'ı desteklemesi ve Kıbrıs Sorununun çözümünü Birleşmiş Milletlere ve Kıbrıs halkına bırakmaya razı olması netice vermemiştir. Çünkü Yunanistan, Kıbrıs hükümeti aracılığıyla adaya mutlak hakim olmak istemiştir.

        Adanın Türk bölümünün 1983'te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) adı altında ayrı bir devlet olarak ilan edilmesinden sonra KKTC'yi Türkiye'den başka hiçbir ülke tanımamıştır. Yunanistan AB’ye üye olmuş bir Türkiye’nin kendisi için daha güvenli olduğuna inanmakla beraber, Kıbrıs Sorununu kendi lehine sonuçlandırmak için, Türkiye’nin AB üyeliğini koz olarak kullanmaktan geri durmamaktadır. Her ne kadar Türkiye- Yunanistan ilişkileri 1999’dan beri bir hayli düzelmiş ve Yunanistan’ı kasıp kavuran borçlarını ödeyememe krizi havayı daha da yumuşatmışsa da, iki ülke arasında çok yönlü sorunlara çözüm getirememiştir. Ekonomik krize ve aşikar olan tasarruf ihtiyaçlarına rağmen Yunanistan askeri harcamaları yüksek tutmaya devam etmiştir. Ege, Akdeniz, Kıbrıs ve Yunanistan zincirleme olarak Türkiye’nin başlığa dış sorunları olmaya devam etmektedir. Bu arada, Rauf Denktaş'ın 2012 senesi başlarında ölümü, Kıbrıs ve Yunanistan siyasetlerini çok iyi bilen bir vatanseveri ülkesine hizmet etmeye devam etmekten mahrum etmiştir. 

        Kıbrıs Sorunu, Koalisyon karmaşaları ile beraber (1971-1980) CHP döneminde ivme kazanmıştır. Türkiye’de dönemin dış siyasetine bakıldığında;  CHP'nin ortanın solu politikasını yürütmeye ve demokratikleşme hareketlerine önem vermesine karşılık MSP, İslam’ı ön plana çıkararak daha fazla oy kazanıp iktidarı eline geçireceğine inanmaktaydı. Her ne kadar iki parti arasında imzalanan işbirliği protokolünde Ceza Kanunu’nun sosyal düşünceyi ve kültürel özgürlüğü kısıtlayan 141. Kanunu’nun sosyal düşünceyi ve kültürel özgürlüğü kısıtlayan 141, 142, 163. maddelerini kaldırma konusunda anlaşma sağlanmış olsa da, partilerin inanç, yani din hürriyeti hakkında ki görüşleri aynı değildi. Başbakan Ecevit ve Başbakan Yardımcısı Erbakan hem birbirlerinden çok farklı dünya görüşlerine sahiptiler, hem de aralarında güvensizlik hakimdi. 

   Nitekim Kıbrıs Çıkartması iki parti arasındaki anlaşmazlıkların su yüzüne çıkmasına yardım edecektir. Türk dış siyasetinin büyük bir sorunu olan ve Türkiye'nin Avrupalı müttefikleri ile arasının açılmasına neden olan Kıbrıs Sorunu, Yunanistan'ı 1966’den beri idare eden askerî cuntanın adanın cumhurbaşkanı Makarios'u bir darbe ile iktidardan düşürerek adayı kendilerine bağlama planlarından kaynaklanmıştır. 1960 Londra ve Zürih antlaşmalarında tespit edilen esaslara göre,  ada rejimini herhangi bir taraf tek başına değiştirmeye kalkarsa, garantör ülkeler birlikte veya tek başına değiştirmeye kalkarsa, garantör ülkeler birlikte veya tek başına eski rejimi korumak amacı ile harekete geçebileceklerdir. Türkiye’nin beraber hareket etme teklifini İngiltere reddedince, Türkiye tek başına 20-22 Temmuz ve 14-16 Ağustos 1974’te adaya Barış Harekatı olarak isimlendirdiği askeri çıkarmayı gerçekleştirmiştir. Adaya asker çıkarmakta temkinli davranmak isteyen CHP'den farklı olarak MSP adanın tümünü işgal etmek istemiş, sonra Ecevit’in kazandığı büyük prestij karşısında ada harekatını kendisinin başlattığını öne sürmüştür. 

         Türkiye'de Kıbrıs Harekatının iç politikada bazı etkileri olmuştur. CHP'li başbakan Ecevit, kendisinin seyahat veya başka nedenlerle makamından ayrıldığı dönemlerde, başbakan yetkilerini eline alan Erbakan'ın bu yetkileri tek taraflı kullandığından şikayet etmekteydi. Koalisyon hükümeti Eylül 1974’te Ecevit’in istifası ile dağılınca yeni hükümeti kurma görevi Sadi Irmak'a iki defa verilmiş, Irmak başarı sağlayamayıp Ecevit tekrar hükümet kurmayı reddedince vazife Süleyman Demirel’e düşmüştür. Ecevit’in 1974 Kıbrıs Çıkartmasından faydalanarak tek başına hükümet kurma düşüncesi CHP'nin gerçek bir demokratik parti olmasını önlemiştir. 

Kıbrıs Sorunu günümüzde halen (2020) çözülmüş değildir ve tüm uğraşılara rağmen çözüleceğe de benzemiyor, çünkü Kıbrıs Rum idaresini Yunanistan ve Avrupa Birliği üyelerinin büyük bir kısmı desteklemektedir. Kıbrıs birçok çözüm teklifini reddetmekle kalmayıp, Türkiye limanlarının (hem de mütekabiliyet olmaksızın) Kıbrıs gemilerine açılması konusunda da ısrar etmektedir. Keza Türkiye’de Kıbrıs Rum bölgesi devlet olarak tanımamaktadır. Kıbrıs Sorunu esasen Yunanistan kendi topraklarında yaşayan Türklere Müslüman denmesi için ısrar ederek, milliyeti dinin belirlediğini öne sürmektedir.

Teşekkür ederim.

İstanbul / 2022

Kırım Harbinin Avrupa Tarihi Açısından Önemi

     Kırım Savaşının Avrupa Tarihi açısından önemini işlediğim bu çalışma sonunda görülecektir ki, bu savaş aslında bir anlamda ilk modern dünya savaşı hükmünde gerçekleşen bir savaş niteliğindedir.Kırım Savaşı sonucunda Islahat Fermanı’nın hükümlerinin yer aldığı Paris Antlaşması'yla Avrupa Devletleri’nin gayrimüslim uyruk üzerinde bir nevi hak sahibi olmaları o ana kadar her devletin çıkarları doğrultusunda  uyguladıkları Osmanlı Devleti’ni parçalama siyaseti olan Şark Meselesini müşterek bir müdahale haline getirmiştir. Kırım Savaşının o dönemin uluslararası ilişkileri açısından başlıca önemi arasında gerek Avusturya gerekse Rusya’yı zayıflatmasıdır. 1815 Barış Düzenlemesinin en koyu savunucularından Avusturya ve Rusya’nın zayıflaması ise İtalyan ve Alman Birliğinin kurulmasına sebep olmuştur.

Aslında bu savaş ile birlikte Sıcak Denizlere İnme Politikası ile Güneye inmek isteyen Rusların,  Osmanlı Devleti ve Avrupa Devletleri tarafından önüne  set çekilmiştir. Yani Rusya’ya karşı Avrupalı Devletler bir ittifak oluşturmuştur. Avrupa’da ki güçler dengesi bir bakıma düzenlenmiş gibi görünür. Avrupa Devletleri bu anlaşmayla tek taraflı bozulmak istenen Avrupa güçler dengesini yeniden kurmuştur. Osmanlı Devleti savaştan önce ki sınırlarına kavuşmuş ve Rusya’nın 18. Yüzyıldan beri sağladığı bazı hakları kötüye kullanması ve Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmasından kesinlikle men edilmiş olacaktır.

Çalışmamı diplomatik ilişkiler, yapılan ıslahatlar, askerî faaliyetler, savaş- ekonomi ve iskan olmak üzere beş başlık altında anlatmaya çalıştım: savaşın başlangıcına kadar gerçekleşmiş olan diplomasi, sorunu savaşsız bir şekilde halledebilmek amacıyla müttefiklerin kendi hukukuna zarar vermeyecek biçimde gerçekleştirmiş oldukları ıslahatlar, savaşın safhaları ve Rus ordu ve donanmalarının Eflak-Boğdan Karadeniz, Kırımda ki faaliyetlerine karşı müttefiklerin almış olduğu önlemler ve harekâtlar, Osmanlı maliyesinin Kırım Savaşının getirmiş olduğu yükler karşında tarihinde ilk defa gerçekleştirmek zorunda kaldığı dış borç alımı ve buna bağlı olarak Osmanlı tebaasında din, ve ırk ayrımı yapılmaksızın Osmanlı Devleti yanında nasıl kenetlendiğine şahit olacaksınız. 

Dünya tarihinin en dramatik olaylarından olan göç, Kırım Savaşı ile birlikte Osmanlı Devleti’nin  göç ve göçmen sorunuyla tanıştığı ilk savaş olma özelliğine sahiptir. Paris Antlaşması'nda “Savaş sırasında müttefiklerle birlikte hareket etmiş olsalar bile, Rus topraklarında yaşayan vatandaşlara karşı bir harekete girişilmeyeceğine” dair özel bir hükme rağmen akıbetlerinden endişe duyan Kırım Türkleri tarafından Osmanlı topraklarına bir göç yaşanmıştır. 

Bu çalışma sonunda hedef; savaşa giden süreçte Kutsal Yerler Meselesi ve Balkanlarda kurulmak istenen yeni yapının Osmanlı Devletinin Avrupalı Devletler tarafından kesinlikle kabul edilmediği ve Paris Anlaşması ile Avrupa’da yeni bir denge kurulmasının Avrupa Tarihi açısından öneminin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır.

Çalışma boyunca en çok 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi adlı eser olmak üzere döneme ait ana kaynakları, araştırma eserleri, makaleler ve kıymetli hocam sayın Prof. Dr. Orhan YAZICI' nın bilgi ve birikiminden yoğun bir şekilde istifade ettim. Fakat eserde ki ilgili kısımlarda bu çalışmanın muhtevasını çok aşan ayrıntıya girmekten kaçındım. İlgili kısımlarla ilgili geniş bilgi için yine yeri geldikçe dipnotlarda belirtilen sayfalardan ulaşılabilir.

       

                          

Kırım Harbinin Avrupa Tarihi Açısından Önemi                                                                                          

Savaştan önce ki dönemde bir takım diplomatik ilişkiler kurulmuştur. Bunlar arasında  Kutsal Yerler Meselesi, Kırım Savaşının önemli sebepleri arasındadır. Osmanlı Devleti Ortodoks Kilisesinin başı bulunan Rum Patriğinin başkenti olan İstanbul’u fethettiği günden başlayarak Kutsal Yerler Meselesini de miras aldı. 

19. Yüzyılın başlarından beri Osmanlı Devleti Fransa, İngiltere, Rusya ile birbirleriyle ittifak ederek bir denge yürütmeye çalışmıştır. Avrupalı Devletlerin, Osmanlı Toprakları üzerinde eskiden beri kendi menfaatleri doğrultusunda emelleri bulunmaktadır. Kutsal Yerler Meselesi, Kırım Harbinin en önemli sebepleri arasındadır. Kutsal Yerler Meselesi üç kutsal din anlamında Hristiyanlık, Musevilik ve Müslümanlık için önemlidir. Kudüs'teki Ortodokslara da bir takım ayrıcalıklar tanınmıştı. 

Hatta, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması'nın 7. maddesiyle, Rusya, Osmanlı İmparatorluğundaki Ortodokslar konusunda söz sahibi oluyor ve 14. maddesiyle de, Rusya'nın İstanbul'da bir Ortodoks kilisesi yaptırma hakkı kabul ediliyordu. 8. maddeye göre de, Rus hacıları Kudüs'teki Kutsal Yerleri serbest bir şekilde ziyaret edebileceklerdi.  

Rusya, özellikle II. Katerina  (1762-1796) döneminden beri, en kısa zamanda Boğazları ele geçirmek, Balkanlara ve Kafkaslara sahip olarak Ege Denizi yolu ile Akdeniz'e ve Doğu Anadolu yolu ile bir taraftan İskenderun Körfezi'ne diğer taraftan Basra Körfezi'ne inmeyi ve bir dünya devleti olmayı amaç alan bir politikayı uygulamaya çalışıyordu. Rusya bu emellerini gerçekleştirmek için, önce Müslümanlara karşı Hristiyanları korumak bahanesiyle, Osmanlı Devleti üzerinde nüfuz kurmak için bir koruyuculuk yolunu seçmiştir. 

 Bu ise, Osmanlı İmparatorluğu'nu yavaş yavaş parçalamak tehdidi altında bulundurmak demekti. Nitekim 1774 Küçük kaynarca Antlaşması ile bu yolda oldukça önemli kazançlar sağlamış bulunuyordu. Dönemin Çarı I. Nikolay (1825-55), Rus halkına ve Rusya’nın işgal ettiği  Eflâk ve Boğdan halklarına hitap eden manifestosunda, işgal nedenini Ortodoksların haklarını korumak olarak açıkladı. “Osmanlı Devleti 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile vaat edilen Ortodoks haklarını geçersiz kıldığından Rusya Babı-Âli’ye gözdağı vermek için adı geçen Tuna vilâyetlerini işgal etti. Eğer Osmanlı Devleti inatçılığını ve körlüğünü devam ettirirse, Tanrı’nın yardımına sığınan Rusya, Ortodoks inançları ve hakları için savaşacaktır” dedi. 

Rusların taaruzlarının başlamasından sonra Osmanlı Kuvvetleri Tuna'nın Kuzeyine geçerek Kolas'ı ele geçirip buraya saldıracak olan Rusları geri püskürmüştür. 17 Kasım 1853’de Oltenitza Savaşında Türk Orduları Oltenitza da ki sahada bir kaç defa Rusları başarılı bir şekilde mağlup ederek burada ki neticeyi lehlerine çevirmişlerdir. Türkler Kalafat'ı ele geçirerek Ruslara ciddi bir taaruzda bulunmuş burada bir çok Rus askeri esir edilmiş bir takım Rus mühimmatı da ele geçirilmiştir.

 III. Napolyon iktidara geldikten sonra Kutsal Yerler Meselesine önem vermeye başlamıştır. Bunun sebebi kendi ülkesinde özellikle Ruhban sınıfının yardımlarını almak düşüncesidir. Bu nedenle bu politikayı uygun görmüştür.

1848 yılında Fransa'nın başına gelen Louis Napolyon iktidarını içeride güçlendirmek için bu meseleden faydalanmak istemiştir. Bu nedenle Katolik partisinin desteğine ve yardımına ihtiyacı bulunmaktadır. Bunun için de Osmanlı Devleti ne zaman zaman bir takım diplomatik taleplerde bulunmuş ve bu talepler bir takım anlaşmalar çerçevesinde yürütülmüştür.  

Kırım Savaşı, hangi açıdan ele alınırsa alınsın XIX. asrın ikinci yarısı itibariyle devrin büyük güçleri olan İngiltere, Fransa ve Rusya arasındaki çıkar çatışmasıdır. Savaşı başlatan Rusya, Osmanlı’ya karşıymış gibi görünüp kutsal yerler gibi göstermelik bazı meseleleri ortaya koyarken, İngiltere, nihai hedefin kendisi olduğunu fark etmiştir. Nitekim o dönemdeki diplomasi arenasında meydana gelen gelişmelere bakıldığında bu durumun ne kadar açık bir şekilde tezahür ettiği de ortadadır. 

Çar Nikola’nın iktidarı ele geçirmesinden sonra Rusların politikalarını Orta Doğu’ya doğru çevirmesi dikkat çeker. Böylece Rusların bu mesele üzerine dikkat çekmeleri bir anda Kutsal Yerler üzerinde Avrupalı Devletlerin kendi politikalarını gerçekleştirmek için bir mesele haline gelmiştir. Asıl maksat Rusların, Fransızların, İngilizlerin Akdeniz'de ve Suriye Coğrafyasında ki menfaatlerini kendi istikametinde yönlendirmek için bu meseleyi bir sebep olarak kabul edip Osmanlı üzerinde ki emellerini gerçekleştirmek için vasıta olarak kullanmaktır. 

Osmanlı Devleti'nin, kutsal yerler sorununda, Fransa'yı haklı gören Komisyon'un kararlarını kabul ederek 8 Şubat 1852 fermanını yayınlaması, "Kutsal Yerler Muharebesi’nin Fransa'nın zafer ile sonuçlanması demekti. Bu ise Çar Nikola'yı çok derinden yaraladı. Bu sebeple, Türkiye üzerinde harekete geçmeden önce İngiltere'yi de yanına alıp, Osmanlı Devleti'ni önemli bir destekten yoksun bırakmak istedi. Ayrıca, 1852 Aralık ayında güney Rusya'da  kolorduluk bir kuvvetin  hazırlanmasını emrettiği gibi, Karadeniz donanmasına da eksikliklerini tamamlaması emrini verdi. 

Ruslar böyle bir düşünce ile Prens Mençikof’u İstanbul'a gönderilmiştir. Bunun nedeni aslında Osmanlı Devleti’ni politikalarına uygun olarak yapılacak olan bir müdahalenin kapısını aralamaktır. Osmanlı Devleti hem Ortodokslara hem Katoliklere hem Protestanlara onların talepleri doğrultusunda çeşitli hizmetlerin yürütülmesinde fırsat ve imkan vermekteydi. Ancak zaman zaman çeşitli iç sebeplerle dengelerin bozulmasını kendi lehine kurtarmak istemiştir. Bu hadiseler içinde her hangi bir sebebi fırsat olarak kullanmaktan da geri durmamışlardır. İstanbul'a gelen Mençikof Osmanlı Devleti’nin nasıl bir politika izleyeceğine dair bir takım gelişmeleri de yakından takip etmiştir. Bu sırada Fransa ve İngiltere elçileri İstanbul’a atar. Osmanlı Devleti bu elçilerin de görüşünü alarak Rusya’ya karşı bir takım politikalar geliştirmek istemiştir

Bu sebeple, uzun yıllardan beri İngiltere'nin İstanbul elçiliğini yapan ve Bâbıâli üzerinde etkisi büyük olan Lord Stratford de Redcliffe, Bâbıâliye, Mençikof tekliflerinin kabulünü tavsiye etti. Gerçekten, 4 Mayısta çıkarılan bir fermanla Ortodoksların Kutsal Yerler üzerindeki hak ve yetkileri teyid edilirken,  bir başka fermanla da, Ortodoksların ve Katoliklerin yetkilerinin belirtilmesi ile bir çözüme gidildi. 

Mençikof'un İlk talebi Hıristiyanları himaye hakkının Rusya’ya verilmesi oldu. Mençikof ilk önce sözlü olarak Bâbıâli'den şu isteklerde bulundu: Rum Ortodoks kilisesinin Kutsal Yerler sorunundaki isteklerinin kabulü ile, Ortodoks tebaanın Rusya tarafından "korunmasına" (himaye) dair bir anlaşma yapılması. Mençikof, bu isteklerin muhakkak bir "antlaşma" ile kabulüne gerek olmadığını, bir Sened ile de yetinilebileceğini söyledi. Bâbıâli bu istekleri alınca, İngiliz ve Fransız elçilerine danıştı. Bu sırada, yani Mençikof  İstanbul'a gelmesi üzerine, hem İngiltere ve hem de Fransa telâşlanmışlar; fakat Fransa İngiltere'den daha ileri giderek, Çanakkale önlerine bir donanma göndermeye kalkmıştı. Fransa, bir yıl önce Kutsal Yerler sorunu patlak verdiğinde de aynı şeyi yapmış ve bu da Rusya'nın büsbütün sinirlenmesine sebep olmuştu. Bundan dolayı, İngiltere, Fransa’nın Kutsal Yerler sorunu gibi küçük bir anlaşmazlıktan bir kriz çıkarmasını onaylamıyordu. Bu sebeple, İngiltere'nin Paris elçisi Cowley, Fransa Dışişleri Bakanı Drouyn de Lhuys'ye "Osmanlı İmparatorluğu'nun bağımsızlığı tehlikeye uğrarsa, bu sırf Fransa'nın hatası yüzünden olacaktır.” diyordu. 

Prens, Ortodoks tebaanın haklarını korumaktan çok Osmanlı Devleti ile bir saldırı ve savunma antlaşması yapmak suretiyle 1833 Hünkar İskelesi Antlaşması’nın yenilenip 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi’nin hükümlerini ortadan kaldırarak boğazların statüsünü kendi lehlerine olarak tekrar düzenlemek niyetinde olduklarını ifade etmişti.  Kısaca, Osmanlı devleti bir başka devlete hücum etmek isterse veya başka bir devlet tarafından hücuma uğrarsa Rusya bütün kuvvetleriyle yardım edecekti. Karşılığında ise 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’nda bahsi geçen Hıristiyan tebaanın himaye hakkının -Rusya’nın yorumu- resmen Rus Çarı’na verilmesini istemişti. Ayrıca bu bilginin gizli tutulmasını, İngiltere elçiliğinin haberi olursa o dakika heyetini İstanbul’dan çekeceği tehdidini savurmuştu. Fakat bu haber yine de İngiltere elçiliğine bildirilmiştir. 

Meselenin duyulması üzerine İngiltere ve  Fransa elçilerini İstanbul'a atar. Bu elçilerin aslında meselenin siyasi bir çatışmaya dönüşmeden bir takım ön  görüşmeleri ve bir takım kararları da almak için görevlendirilmiştir. Fransa ile İngiltere’nin almış olduğu bu teklifler eskiden beri Ortodoksların Koruyucusu sıfatına sahip olduğu için Ruslar tarafından kabul edilmemiştir. Bu durum Fransa, İngiltere’nin bu konuda ki kaygılarını arttırmıştır. Özelikle Lord Stratford, Prens Mençikof’un taleplerinin reddedilmesine hak veriyordu. Aksi takdirde Padişahın 12 milyonluk Ortodoks tebaası üzerindeki hükümranlık hakları, Osmanlı Devleti’nin geleceği için çok önemli sonuçlar doğurabilecek bir taviz şeklinde Çar’a teslim edilmiş olacaktı. Ona göre, artık mesele Kutsal Yerler Meselesi veya Rumlar ile Latinler arasındaki mezhep meselesi de değildir; bütün Avrupa’yı ilgilendiren Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü ve bağımsızlığının korunması meselesidir. 

 Osmanlı Devleti bu olaylar karşısında mümkün olduğu kadar meseleyi savaşa dönüştürmeden halletmek istemiştir.  Fransa, İngiltere ve Rusya ile gönderdiği elçilerle anlaşma yoluna gitmiştir. Fakat Ruslar, Osmanlı Devletine savaş açmak için bu meseleyi bir bahane olarak görmüştür. 

Savaşı önlemek maksadıyla Avrupalı Devletler, Viyana Kongresi düzenlemişlerdir.   Bu amaçla Çar, Eflak ve Boğdanı işgal etmek istemiş ancak Avusturya, Rusya'nın Eflak ve Boğdan’ı işgal etmek istemesiyle başta bu bölge olmak üzere Balkanlar'da Slav nüfusunun artacağını düşünerek Rusların yapmış olduğu teklifleri olumlu bulmamıştır. İngiltere ve Fransa ise bu meseleyle alakalı olarak daha önce almış oldukları teklifleri, Viyana Görüşmelerinin kararlarını Rusya’ya iletmiştir. Rusya ise Viyana Görüşmelerinde alinmiş olan kararların kendi lehine olmadığını düşünerek Viyana Görüşmeleri sonucu alınan kararları da kabul etmeyecektir.

Tüm bunlar düşünüldüğünde artık Rusya ile bir sulh antlaşması yapılması yerine devletin şan ve namusuna yakışır şekilde toprak bütünlüğü ve istiklalini korumak için müttefikleriyle yeni bir ittifak antlaşması yapmağa gayret edilmelidir. Osmanlı Devleti her nasıl olursa olsun Rusya’ya bir teminat vermemelidir. Osmanlı Devleti’nin sulh için tek şartı mezhep imtiyazatı lafının tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Bunlar kabul edilmediği takdirde tek çıkar yol Rusya’ya savaş ilan etmektir. 

 Rusya’nın Eflak ve Boğdan’a bir anda asker çıkarması savaşın başlamasına sebep olmuştur. Ruslar, Eflak ve Boğdana geçerek Tuna'nın Kuzeyinde ki Osmanlı Topraklarına saldırınca Osmanlı Devleti bir süredir Balkanlarda ve Tuna havalisinde, Kafkaslarda bir takım tedbirler almıştır. Bu tedbirlerle Rus ileri harekatını durdurmak için gayret etmiştir. 

Karşılıklı talepler ve istekler arasında Osmanlı Devleti 4 Ekim’de savaş ilan ederek iki hafta içinde Memleketeyn’in tahliye edilmesine dair Rusya’ya bir nota verdi. 23 Ekim 1853’de ise Tuna kıyılarında, birkaç hafta sonra da Batum civarında Rus kuvvetleri ile Osmanlı kuvvetleri arasında çatışmalar başlamıştır. 

Memleketeyn’in işgalinden sonra geçen 3 aylık süre zarfında seferberlik ilan edilerek büyük bir harp hazırlığına girişilmişti. Buna dair çıkarılan Hatt-ı Hümayunda gerekli hazırlıkların yapılmasına herkesin itina ve dikkat göstermesi istenmiş ve Edirne yapılacak hazırlıklar için merkez tayin edilmişti

Osmanlı Devleti Kafkas Cephesinde Ruslara karşı biraz daha güçlü bir müdafaa oluşturmak istemesine rağmen burada ki şart ve imkanlar buna yetmemiştir. Bu nedenle Osmanlı Devleti daha savaşın başında ordusunu ikiye ayırması sebebiyle zayıf kalmıştır. Fakat daha öncesinde Rusların faaliyetlerine karşı önemli tedbirler alınmış bu tedbirler sonucunda Rusların ileri harekatı Kafkasya Cephesinde zayıflatılmıştır.

Bu arada Avrupalı Devletler özellikle İngiltere ve Fransa Çanakkale Boğazına donanmaları ile gelerek Osmanlı Devletine yardım etmek istediklerini söylemiş ve Osmanlı Devleti Padişahın izniyle donanmalarını İstanbul üzerinden geçilerek burada Rusların Karadeniz'de yapabileceği donanma faaliyetleri ve savaşlarına destek olmayı düşünmüştür. Osmanlı Devleti, İngiltere ve Fransa’nın bu yardım tekliflerini bir süre bekledikten sonra kabul etmiştir. Bunun sebebi Sinop vakasıdır. Ruslar Sinop'ta bulunan Osmanlı donanmasını haber almıştır. Ve bu donanmaya bir baskın düzenlerler. 

Ruslar bölgede bulunan Türk donanmasına baskın yaparak donamayı imha etmişlerdir. Bu durum çok ciddi sonuçlara neden olmuştur. Osmanlı Devleti Kafkas Cephesi için yeteri kadar mühimmat gösterememiştir bu da Kafkasya Cephesinin zayıf kalmasının nedenlerinden biridir. Sinop Meselesi, Avrupa Devletlerini Osmanlı Devletinin yanında savaşa girmeleri için önemli bir sebep olmuştur. 

İngiltere ve Fransa donanmalarını müştereken Boğazları geçerek İstanbul'a gelmiş ve buradan da Sivas Topol'a yönelmiştir. Müttefiklerin başlıca amacı Sivastopol'ü almaktı. Lâkin Rusya'nın kış şartları ve bir takım bulaşıcı hastalıklar, müttefik ordusuna ilk darbeleri indirdi. Ruslarla savaşacak yerde, binlerce subay ve er hastalıkla savaşmak zorunda kaldılar. 

Müttefikler 1855 yılı ilkbaharında 140.000 kişilik bir kuvveti daha Kırım'a gönderdiler. Stratejik bazı yerler  ele geçirildi ve bundan sonra Sivastopol, yoğun topçu ateşine tutuldu. Rusların günlük asker kaybı 1.000 kişiye varmaktaydı. Eylülün ilk haftasında Malakof tabyası tümü ile ele geçirilince, müttefikler de 10 Eylül 1855 de Sivastopol' a girdiler. Şehir harabe halindeydi. İngilizlerin ilk işi Sivastopol' da ki tersaneyi, limanı ve dokları tahrip etmek oldu. Bu sırada, Osmanlı kuvvetleri komutanı kesin bir yenilgiye uğrattı. Yalnız bu arada Ruslar Kars'ı işgal etmişlerdi. Kırım savaşı bu suretle sona eriyordu.

Sivastopol muharebelerinin giderek şiddetini arttırması karşısında bu sefer İngiltere harekete geçti ve  Piyemonte'den asker istedi. Bunu, Avusturya da destekledi. Avusturya'nın hesabı, bu yardım sonucu Piyemonte'nin askerî gücü zayıflayacağından, bir süre Avusturya'nın başına dert olmayacağı idi. 

Fransa ise, şimdi Piyemonte'nin yardımına çok daha hevesliydi. Çünkü, III. Napolyon, Kırım muharebelerinin giderek şiddetlenmesi karşısında, müttefikler Rusya karşısında parlak bir zafer elde edemezlerse, tahtını kaybetmekten korkuyordu. Sonunda, Piyemonte (Sardunya) ile İngiltere ve Fransa arasında 26 Ocak 1855’de imzalanan bir "Sened" ile, Piyemonte, 10 Nisan 1854 tarihli İngiliz-Fransız ittifakına katıldı. Yani İngiliz-Fransız ittifakının bütün hükümleri Piyemonte için de geçerli olacaktı. Bunun üzerine Piyemonte Kırım'a 15.000 kişilik bir kuvvet gönderdi. Piyemonte bundan sonra 15 Mart 1855'de Osmanlı Devlet ile de bir ittifak imzaladı. Bu ittifak ile, Osmanlı Devleti, kendi topraklarında, İngiltere ve Fransız kuvvetlerine tanıdığı bütün ayrıcalıkları ve imkânları Piyemonteye de sağlıyordu. 

Aslında Savaşın Kırım’a kaydırılmasında, Rusya’nın Boğazları zorlayabilecek, Akdeniz’e inmesini gerçekleştirebilecek kara ve deniz kuvvetlerinin üstlendiği önemli bir yer olması yatmaktadır. Buradaki kuvvetlerin, donanmanın ve tersanenin yok edilmesi veya etkisiz hale getirilmesi, Rusya’yı barışa mecbur edebileceği gibi, güneye doğru gelişecek Rus yayılmasını da önleyebilirdi. Bu ise, Osmanlı Devleti ile birlikte Avrupa Devletlerinin çıkarına idi. Bu nedenlerden, 13 Eylül 1854’te Müttefikler, Kırım'a, asker çıkararak, savaşı burada sürdürdüler. Bu sıralarda ise Ruslar, Kafkas Cephesinde bazı başarılar kazanarak Doğu Beyazıt’ ı ele geçirdiler. 

Kırım’a çıkan Müttefiklerin hedefi, öncelikle Ruslara Karadeniz egemenliği sağlamakta önemli bir liman olan Sivastopol' u ele geçirmekti. Bunun için şehir kuşatıldı. Ruslar bu kuşatmayı yarmak için çok uğraştılar fakat başarı sağlayamadılar. Müttefiklerde kesin bir sonuca ulaşamadılar. Bunun için daha çok askere ihtiyaç vardı. Bu durumda, Avusturya ve Prusya'yı da savaşa sokmak istediler. Fakat bütün uğraşmalarına rağmen bunu başaramadılar. Bu arada, 3 Şubat 1855’te Kırım'daki askerlerin kullanılmasıyla ilgili olarak, Osmanlı Devleti- İngiltere Askeri Sözleşmesi imzalandı.  

2 Mart 1855’de I. Nikola ölmüş onun yerine II. Alexandra Rusların başına geçmiştir. Çar II. Alexandra durumun ciddiyetinin farkındadır ve Nikola gibi savaşın devam etmesinden bir fayda girmemiştir. Rusya’nın II. Alexandra ile başlayan çekingen tavrı, Osmanlı Devleti müttefikler arası bir ithilafın bu zamana denk gelmesiyle diplomatik görüşmeler için fırsat çıkmıştır. Rusların bu tavırlarına karşın İngiltere ve Fransa arasında bir ithilaf ortaya çıkmıştır. 

Bir süre sonra müttefikler, 9 Eylül' de 1855'de Sivastopol'ü ele geçirdiler. Bu sıralarda da Ruslar, Kafkasya'da bazı başarılar kazandılar ve 27 Kasım 1855'te Kars'a girdiler. Bununla beraber Rusların artık savaşa devam edecek halleri kalmamıştı. Bu nedenle de, barışın yapılması için, girişimlerde bulunmaya başladılar. 

 Fransa,  savaşın bitirilmesi gerektiği noktasındadır. İngiltere savaşın sürdürülmesi gerektiğini düşünmektedir. Bu bakımdan müttefik kuvvetler kendi aralarında bir takım görüşmeler yapmıştır. Bu görüşmelere Avusturya da katılmıştır. Avusturya  Rusya'ya telif sunmuştur,  teklif şu şekildedir: 

Rusya’nın Eflak ve Boğdan üzerinden isteklerinden vazgeçmesi ve burayı Avrupa Devletlerinin garantisi altına bırakmasıdır. Tuna Nehrinin ulaşım için bütün Avrupa Devletlerinin katılacağı bir rejim tarafından yönetilmesi, Karadeniz’in tarafsız hale getirilmesi, Osmanlı Devleti sınırları içerisinde bütün Hristiyan ve Müslümanlara Avrupa garantisi altında yeni haklar verilmesidir.

Her şeyden evvel 1856 Paris Antlaşması 1815 Viyana Kongresi’nden sonra bozulan Avrupa güçler dengesini yeni baştan düzenleyen bir belgedir. Avrupa devletleri bu antlaşmayla Rusya’nın daha önceki tarihlerde kendi lehine bozmaya çalıştığı Avrupa güçler dengesini, Osmanlı Devleti’ni de yanlarına alarak, kurmayı amaçlamışlardı. 

Osmanlı Devleti, bir süredir savaş hazırlıkları yapmaktadır. Bu arada Paris'te bir Barış Görüşmeleri düzenlenecektir. Bu görüşmeler Rusya’ya sunulan tekliflerin Rusya tarafından kabul edilmesi, Osmanlı Devleti’nin de bir bakıma kabul etmek mecburiyetinde kalmasıyla barış görüşmelerinin diplomatik olarak sürdürülmesi kolaylaşır. Kırım Savaşı, Rusya'nın geleneksel "güneye inme" siyasetini gerçekleştirmek üzere harekete geçmesiyle başlamıştır. Ancak bu devletin yarattığı tehlike, diğer Avrupa büyük devletlerinin de çıkarlarına dokunmuştur. Bu nedenle, bunlar Osmanlı Devleti ile birleşerek, âdeta Rusya'ya karşı bir Avrupa bloku meydana getirmişlerdir. Yapılan savaşta Rusya yenilmiş ve sonuçta 1856 Paris Antlaşması imzalanmıştır. 

30 Mart 1856 bir anlaşma yapılmıştır. 34 maddeden oluşan Paris Barış Antlaşması'ının bazı maddeleri önemlidir. Fransa Dışişleri Bakanı Kont Valevski (Walewski)'nin başkanlığını yaptığı Kongre, 1815 Viyana Kongresi'nden sonra Avrupa devletleri arasındaki dengeyi etkileyen en önemli kongrelerden birisiydi. Kongrenin diğer bir özelliği ve önemi ise, toplantıya Osmanlı Devleti'nin davet üzerine katılmasıyla, bu kongreye kadar yalnız Hıristiyan devletlere dayandırılmış ve onlarla sınırlandırılmış bulunan Avrupa sisteminin, bu tarihten itibaren, hiç olmazsa şeklen, Hıristiyan topluluğun sınırları dışına taşınlmış olmasıydı. 

Avrupalı Devletlerin Rusya’ya sunmuş oldukları maddeler Osmanlı Devletinin de çok hoşuna gitmemiştir. Mesela, Karadeniz’in tarafsız hale getirilmesi bir galip devletin pek de menfaatlerine uygun değildir.  Tuna Nehrinde ki seyir seferinin düzenlenmesi ile ilgili ve diğer bazı maddeler Osmanlı Devletinin ve Rusya’nın hoşuna gitmemiştir.

Bu suretle Rusya’nın güneye inme politikası önlenmiş oluyordu. Bu ise, bundan böyle Rusya’nın daha çok Doğu Politikasına önem vermesine ve Asya'da genişleme hareketini hızlandırılmasına yol açmıştır.  

 Bu anlaşmanın arkasından Osmanlı Devleti, Fransa, İngiltere, Piomente, Avusturya ve Rusya devletleri arasında barışın yapılacağı belirtilmiştir. Adı geçen devletlerin barış yapılmadığında; Harp esnasında zapt ettikleri arazileri derhal tahliye barışı yapılması ardından işgal etmiş oldukları topraklardan vazgeçeceklerdir. Kars şehri ve kalesi Rus askerleri tarafından işgal olunan topraklar olarak Osmanlı Devletine geri verilecektir. Müttefiklerde Sivas Topol' da işgal ettikleri arazileri terk edecektir. Savaş suçlularına genel af ilan edilecektir. Karşılıklı olarak esirler iade edilecektir. 

Avrupa Devletleri, Osmanlı Devleti’nin Avrupa Hukukuna ve haklarından yararlanmasını kabul ediyorlardı. Osmanlı Devleti Avrupa Hukukunun içine dahil edilmiştir. 

Osmanlı Devleti’nin 28 Şubat 1856’da ilan ettiği Islahat Fermanı, Avrupa Devletleri tarafından memnuniyetle karşılanır. Ancak bu fermanın anlaşmayı imzalayan hiç bir devletin Osmanlı Devletinin iç işlerine karışma hakkı vermediği açıkça belirtilmiştir. 1841 yılında yapılan Boğazlar Sözleşmesi'nin devam etmesi kararı alındı. Karadeniz'de tarafsız olarak kalacak bu yerde savaş gemileri bulunmayacak, Karadeniz kıyısında tersanelerde bulunacaktır. Osmanlı Devleti Paris Anlaşmasıyla bir takım menfaat ve haklar elde etmiş bununla beraber hakları bakımından hoşuna gitmeyecek sonuçlar doğurmuştur. 

Kırım ve Paris Anlaşmasının Sonucunda, aslında bu savaş Güneye inmek isteyen Rusların sıcak denizlere inme politikasının, Osmanlı Devleti ve Avrupa Devletleri tarafından önüne engel çıkarılmış, set çekilmiştir. Yani Rusya’ya karşı Avrupalı Devletler bir ittifak oluşturmuştur. Avrupa’da ki güçler dengesi bir bakıma düzenlenmiş görünüyor. Çünkü Avrupa Devletleri bu anlaşmayla Rusya tarafından tek taraflı bozulmak istenen Avrupa güçler dengesini yeniden kurmuş anlamına gelir.

 Osmanlı Devleti, savaştan önce ki sınırlarına kavuşmuş ve Rusya’nın 18.yy. dan beri sağladığı bazı hakları kötüye kullanan Rusların Osmanlı Devletinin iç işlerine karışmasından da men edilmiş olacaktır. Özellikle savaşa giden süreçte Makamat-ı Mübareke ya da Kutsal Yerler Meselesi bu bakımdan önemlidir. Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışacak olan Makamat-ı Mübareke ve Kutsal Yerler Meselesi ve Balkanlarda kurulacak olan yeni yapı ile alakalı olarak Osmanlı Devleti’nin kesinlikle kabul etmeyeceği de anlaşılmıştır. Paris Anlaşması  ile Avrupa’da yeni bir denge kurulmuş aslında Kongre barış anlaşmasını hazırlamak için toplanmıştır.

Konferansa katılmak üzere Paris’e gelen Rus heyetini karşılayan Walewski’nin “savaş meydanında kazanamadığınız şan ve şeref tacını politika alanında kazanacaksınız” tarzında ifadeler kullanması Osmanlı murahhası Âli Paşa ve İngiltere murahhası Clarendon tarafından şaşkınlıkla karşılanmış ve Fransa’ya duyulan güvenini sarsmıştır. 

Paris Antlaşması'nın imzalandığı gün (30 Mart 1856), yine bu antlaşmaya bağlı olarak, antlaşmaya katılan devletler arasında 1841 Londra Antlaşması'nı yenileyen "Paris Boğazlar Sözleşmesi", ayrıca Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Karadeniz'le ilgili olarak "Rusya ile Paris Antlaşması" imzalandı. Daha sonra da, yine Paris Antlaşması'na bağlı olarak, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında, İngiltere ve Fransa'nın da katılmasıyla, 5 Aralık 1857'de, "Rusya ile Sınır Antlaşması" yapıldı. Böylece, 1856 Paris Antlaşması'nın imzalanması ile, 1853'de başlamış olan Kırım Savaşı sona ermiş oldu. 

Paris Antlaşması sadece savaşı sona erdirmemişti. Rusya, Kars ve Memleketeyn’den geri çekilerek buraları Osmanlı Devleti’nin hakimiyetine bırakmış, Karadeniz donanması sınırlanarak tarafsız hale getirilmiş, boğazların barış zamanında tüm devletlere kapalı olduğu ilan edilmiş, Rusya Ortodoksların hamisi olduğu iddiasından vazgeçmişti. Ayrıca, Osmanlı Devleti Avrupa devletleri arasına yani Avrupa hukukuna  ve Avrupa milletler topluluğuna dahil olmuştu. 

Kırım Savaşı’nın Osmanlı Devleti’ne getirdiği bir sonuç da ilk defa yabancı devletlerden borç para alması oldu. Kırım Savaşı’nda müttefiklerin, barut dahil her türlü ihtiyaçlarının Osmanlı devletinden karşılanması zaten bozuk olan mali durumun daha da bozulmasına sebep olmuş ve savaşa devam edilmek istenmesi üzerine dış borçlanmasının yapılmasına karar verilmiştir. Bu karar Osmanlı Devleti’nin müttefiki İngiltere ve Fransa’dan büyük destek gelmiştir. Ancak bu ilk borçtan hazineye giren para ile savaş masrafları karşılanamadığından ertesi yıl yeniden borçlanma zorunluluğu doğdu. İkinci borçlanma ise İngiltere ve Fransa hükümetlerinin kefalet sağlanarak 1855 yılında Roth Schild Şirketi ile 5000 sterlinlik bir sözleşme imzalanarak yapıldı. Bu borca karşılık olarak da İzmir ve Suriye gümrüklerinin gelirleri ile Mısır vergisinin birinci borçlanmadan arta kalan kısmı gösterildi. Ayrıca bu sözleşme ile alınacak paranın sadece savaş masraflarına karşılık olarak kullanılması, bunu kontrol etmek üzere de İngiltere ve Fransa hükümetlerinin temsilcilerinden oluşacak bir komisyonun kurulması kabul edildi. Böylece Osmanlı Devleti Kırım Savaşı ile birlikte tarihinde ilk defa dış borçlanma yaptığı gibi, yabancıların malî kontrolü dönemine de girmiş oluyordu. 

Paris Antlaşması Kırım Savaşı’na katılan diğer devletlere ise doğrudan çıkar sağlayan bir ortam hazırlamamakla beraber dolaylı olarak her devlet kendine göre bazı çıkarlar elde etti. İngiltere Rusya’nın Karadeniz’deki donanma ve tersanelerinin yok edilmesi ve bu denizde donanma bulundurulmasını önlemekle sömürgeleri ve Yakındoğu ticareti için büyük bir tehlikeyi, bir süre için de olsa kaldırmış oldu. Osmanlı Devleri üzerinde ise nüfuzu daha da arttı.

 Ayrıca, 1856’da Anadolu’da demiryolu yapım hakkını elde etti, Babıâli’ye borç veren iki devletten biri oldu. Ayrıca Hindistan’da patlak veren 1857 Büyük sipahi ayaklanmasında Osmanlı Devleti İngiltere’nin yanını tuttu. Padişah Abdülmecid ayaklanmalarda zarar görenlere dağıtılmak üzere 1000 İngiliz lirası gönderdi. Padişahın bu yardımı İngiltere’nin Hint Müslümanları üzerindeki nüfuzunu artırdı. Sonuçta İngiltere Kırım Savaşı ve Paris Kongresi’nden en karlı devlet olarak çıktı. Fransa, Rusya’nın özellikle Kutsal Yerler Sorununu bahane ederek Akdeniz’e inerek kendi nüfuz alanlarına göz diktiğini gördüğünden bu savaşa katılmıştı. Paris Antlaşması ile bu tehlikeyi önlediği için durumdan memnundu. Ayrıca bu savaşta Koalisyon Savaşlarından itibaren kendisine karşı kurulmuş olan bütün ittifak antlaşmalarını parçalamıştı. Antlaşmanın Paris’te yapılması ise Fransa’ya Avrupa siyasetinde yeniden üstün bir yer sağladı. Aynı zamanda 1798’de Mısır’ı işgal etmesiyle yıkılan Osmanlı Devleti üzerindeki itibarını yeniden kazandı. Bununla da Doğu Avrupa ile Ön Asya’da etkinliği çoğaldı. Piyomente Paris Kongresi’ne katılmakla İtalyan birliğini kurma düşüncesini devletlerarası bir kuruluşta tanıtma ve savunma imkanına kavuştu. Böylece İtalyan birliği sorunu Avrupa politikasının konuları arasında yer almaya başladı. İlk bakışta Paris Kongresi barış antlaşması imzalamak için toplanmış gibi görünmekle beraber kongrede barış ile doğrudan ilgisi olmayan “deniz savaşı hukuku” gibi başka konular da görüşülmüş ve karara bağlanmıştır. Bu ise uluslar arası örgütlenmenin gittikçe güç kazandığını göstermesi yönünden kongreye ayrıca önem sağlamıştır. 

İngiliz ve Fransız askerleriyle daha kolay irtibat kurulabilmesi amacıyla özellikle Tercüme Odası’na yabanci dil bilen birçok kişi ordularda veya ordu komutanlarının yanında görevlendirilmiştir. Dolayısıyla savaş sırasında dil bilen ve tercümanlık yapabilecek olan kişilere duyulan ihtiyaç artmıştır.

Kırım Savaşı’nın en önemli aşamasından birisi de Osmanlı askerlerinin İngiliz komutanlarının hizmetine verilerek savaş meydanına gönderilmeleri olmuştur. Savaş alanında çok sayıda kayıp veren İngiltere asker açığını özel bir antlaşma yapmak suretiyle Osmanlı askerini kendi bünyesine alarak kapatmaya çalışmıştır. Böyle bir olay Osmanlı tarihinin hiçbir döneminde görülmemiş olmasından dolayı son derece önemlidir. 

Kırım Savaşı esnasında ilk defa olarak telgraf ve demiryolu yapılmıştır. İngilizler, Balaklava’dan Sivastopol’a kadar uzanan bir demiryolu inşa ettiler. Yine, İngilizler ve Fransızların ortak girişimleriyle İstanbul-Edirne-Şumnu-Varna-Balaklava arasında yapılan telgraf hatları ile Osmanlı Devleti Londra, Paris ve Viyana gibi Avrupa başkentlerine bağlandı. Kırım Savaşı sırasında hem demiryolu hem de telgraf gibi hızlı iletişim araçlarının sağladığı faydaların farkına varılması savaş sonrasında bu iki iletişim aracının ülkeye hızla yayılmasına neden olmuş, bilim ve teknikten faydalanılma yoluna gidilmiştir. 

Savaş esnasında özellikle kolera, sıtma, tifüs, dizanteri ve iskorbüt (skorbüt) gibi hastalıklar askerler arasındaki ölüm oranının artmasına neden olmuştur. Hijyen koşullarının kötü olması, sağlık personelinin yetersiz ve eğitimsiz olması ölümleri artırmıştır. İşte savaş esnasında hijyen koşullarının düzeltilmesi, yaralı askerlerin bakım ve tedavileri gibi konularda Avrupa’dan gelen tabib ve gönüllü hastabakıcıların etkisiyle bundan sonraki süreçte hastalıklardan kaynaklanan ölümlerin azalmasına neden olmuştur. Savaş sırasında hem hastalıklardan hem de savaş meydanlarında binlerce asker ölmüştür.

Osmanlı Devleti’nin 1839’da ilan etmiş olduğu Tanzimat Fermanı hükümlerinin Müslüman ile Müslüman olmayan uyrukların aralarındaki farkları ortadan kaldırmadığı, bu nedenle yeni çıkarılacak olan fermanda gayrimüslim uyruğa eşitliği sağlayacak hükümlerin konulması ile bunların uygulanmasında büyük devletlerin söz sahibi olmasıydı. Bu ferman hükümlerinin barış antlaşmasında yer alması da kararlaştırılmıştır. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Islahat Fermanı’nın bu hükümlerinin Paris Antlaşması’nda yer alması ve Avrupa Devletleri’nin gayrimüslim uyruk üzerinde bir nevi hak sahibi olmaları o ana kadar her devletin çıkarları doğrultusunda ayrı ayrı uyguladıkları Osmanlı Devleti’ni parçalama siyaseti olan Şark Meselesini müşterek bir müdahale haline getirmiştir. Bundan sonra İmparatorlukta çıkan, başta Ermeni meselesi olmak üzere, gayrimüslim tebaa ile ilgili bütün meseleler bu politikanın bir sonucu olarak değerlendirilebilir.

KAYNAKÇA

GENCER, Ali İhsan, “Kırım Savaşı ve Paris Anlaşması”, İstanbul2006, s.2

ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK, Ankara 1997,s.259

UÇAROL, Rıfat,  Siyasi Tarih (1789,2012), Kozyatağı1994,s.192-194

ACAR, Kezban (2019). “Kırım Savaşı (1853-56) Döneminde Propoganda: Rus Popüler 

Kültüründe Savaş ve Düşman İmgesi”. bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 88: 113-136.

UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih (1789-2012), Kozyatağı1994,s.192-194

ULUERLER, Sıtkı, Kırım Savaşında (1853 – 1856) Rus – İran yakınlaşmasına Karşılık Osmanlı’nın İngiltere ile izlediği Politikanın Esasları,s.16-20

ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914),Ankara 1997,s.258

ERİM, Nihat, Fermanın metni: Noradounghian, Tome II, p. 415-416

ERİM, Nihat, Fermanın metni: Aynı Kaynak, p. 416-417

KELEŞ, Erdoğan, Osmanlı İngiltere ve Fransa Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara 2009

ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914),Ankara 1997,s.258

KELEŞ, Erdoğan, Osmanlı İngiltere ve Fransa Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara 2009

Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme..., s.18.

Mustafa Reşid Paşa, Muharrerat-ı Nadire, Cilt: 2, İstanbul 1289, s.56-65

KELEŞ, Erdoğan, Osmanlı İngiltere ve Fransa Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara 2009,s.

UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih (1789-2002), Kozyatağı 1994,s.200-202

ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914),Ankara 1997,s.244-245

BESBELLİ, Saim, 1853-1856 Osmanlı-Rus ve Kırım Savaşı- Deniz Harekatı, Ankara 1997, s.66

ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, c.I.s.325-327

UÇAROL, Rıfat , Siyasi Tarih (1789,2012),Kozyatağı 1994,s.203-205

GENCER, Ali İhsan, Kırım Savaşı ve Paris Anlaşması, İstanbul 2006

UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih(1789-2012), Kozyatağı1994s. 206-208

GÖNLÜBOL, Mehmet, Milletlerarası Siyasî Teşkilatlanma, (Üçüncü Baskı), Ankara 1975, s. 55.

KURAT, Nimet, Rusya Tarihi, Ankara 1948,s. 349-353

GÖNLÜBOL, Mehmet, Milletlerarası Siyasî Teşkilatlanma,(Üçüncü Baskı), Ankara 1975,s.55.

KELEŞ, Erdoğan, Osmanlı, İngiltere ve Fransa Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara 2009,s.358-361

GENCER, Ali İhsan, Kırım Savaşı ve Paris Anlaşması, İstanbul 2006,s.3

KELEŞ, Erdoğan,  Osmanlı, İngiltere ve Fransa Bağlamında Kırım Savaşı, Ankara2009, s.383